Non sortzen dira dioxinak?

N. Pikabea

Pixka bat nahasgarria da. Itxuraz, substantzia bakarra da, amoniakoa edo azido sulfurikoa bezala, baina dioxina ez da molekula bakar baten izena. Dioxinak aipatzen direnean, substantzia-familia bati buruz ari dira hitz egiten.

Gainera, familia horren barruan bi talde daude: dibentzo-p-dioxina polikloratuak eta dibentzofurano polikloratuak. Horregatik, batzuetan, dioxinak bakarrik aipatu beharrean, dioxinak eta furanoak aipatzen dituzte. Eta, izen horien bitartez, oso familia zabala adierazten dute. Guztira, 210 molekula sartzen dira dioxinen talde horretan, eta, osasunari dagokionez, oso eragin desberdinak dituzte. Batzuek ez dute kalterik sortzen; beste batzuk, ordea, oso produktu arriskutsuak dira, eta kezka sortzen dute, batez ere oso dosi txikiak nahikoa direlako kaltea eragiteko.

Naturalki ere sortzen dira dioxinak, basoetako suteetan eta sumendietan, besteak beste.

Molekula horiek ez dira uretan disolbatzen, eta, beraz, bizidunen ehunetan, gantzetan metatzen dira; hain zuzen ere, zazpi bat urte behar dira gorputzeko dioxina-kantitatearen erdia eliminatzeko. Zoruan, landareetan eta beste hainbat tokitan ere metatzen dira dioxinak. Dena dela, dioxinen iturri bakarra ez dira erraustegiak, eta hori kontuan izan behar da horien gaineko auzian.

Asko diren arren, dioxinak oso zailak dira atmosferan detektatzen. Alde batetik, kontzentrazioak oso txikiak izaten direnez, nahitaez, zehaztasun handiko metodoak behar izaten dituzte; kimikariek ganbera garbietan egin behar dituzte analisiak, laginak beste molekula batzuekin kutsa ez daitezen.

Normalean, elektroi-harrapaketako kromatografia erabili izan da, baina nahiko teknika konplexua da; horregatik, gaur egun zehaztasun handiko masa-espektroskopiaz detektatzen dituzte kimikari askok dioxinak. Beste alde batetik, oso konposatu toxikoak dira, eta, beraz, analisiak egiteko erabiltzen diren patroiak ere toxikoak dira. Horregatik, analisi zaila izateaz gain, segurtasun-neurri asko eskatzen ditu.

Nonahi

Dioxinen analisia zaila da, alde batetik, kontzentrazio txikietan daudelako eta, bestetik, analizatzeko erabili behar diren patroiak ere toxikoak direlako.

Gizakiak ez ditu dioxinak ezertarako 'erabiltzen', hau da, ez dira nahita sintetizatutako molekulak, baizik eta hainbat prozesuren albo-produktuak. Materia organikoaren edozein konbustiotan sortzen dira; oso kantitate txikietan, baina sortu egiten dira. Azken batean, kloro-atomoak dituzten molekula organikoak dira, eta horrek esan nahi du karbono-atomoetan oinarritutako molekulak eta kloro-atomoak elkarrekin erretzen diren guztietan eratzen direla.

Hori gertatzen da, besteak beste, naturan. Baso bat erretzen denean, materia organiko asko kontsumitzen da, eta kloro-atomoak tartean izaten dira beti. Sumendien erupzioetan ere gauza bera gertatzen da, eta erupzioa gertatu ondoren egiten dituzten analisietan beti detektatzen dituzte dioxinak atmosferan. Ez dago zalantzarik; naturak sortzen dituen molekulak dira, eta, horregatik, dioxinekin zerikusia duten txostenetan beti aipatzen dira bi iturri horiek. Hala ere, naturak sortzen dituen kantitateak ez dira gizakiak sortzen dituenak adinakoak.

Gizakiak eraginda, dioxina-iturri asko dago. Industria iturri nagusietako bat da; zementuaren industriak, paperarenak, metalarenak, polimeroenak eta egurra eta ikatza erregai moduan erabiltzen dituztenek isurtzen dituzte dioxinak. Zaborraren errausketak ere isurtzen ditu, eta, industriatik at, aipatzekoak dira diesel motorrak eta etxeko suak

Dioxinak oso kontzentrazio txikietan egoten dira atmosferan, eta zailak dira detektatzen.

Baina, horiez guztiez gain, beste konbustio batzuk ere hartu behar dira kontuan, adibidez, tabakoa erretzea bera. Zigarro bat erretzeak sortzen duen dioxina-kantitatea ez da handia; dena dela, pertsona baten arnasbidean sartzen da zuzenean. Osasunaren ikuspuntutik, industria baten tximiniak sortzen duena baino askoz arriskutsuagoa da, erretzaileak arnasarekin batera barneratzen duen dioxina-kontzentrazioa oso handia baita; atmosferako kontzentrazioa baino askoz handiagoa.

Analisiak

Ikerketa ugari egin dituzte hori jakiteko. Estatu Batuetan, adibidez, diru asko inbertitu zuten 1980ko hamarkadaren bigarren erdian galdera horri erantzuteko. EPA erakundeak (Environmental Protection Agency) aginduta, analisi asko egin zituzten, iturriak identifikatu eta ondorio bat atera zuten: dioxinen iturri nagusia zaborraren errausketa zen. Gainera, beste edozein iturrirekin alde handia zegoen; dioxina kaltegarrien % 71 sortzen zuen errausketak.

Bada denbora ikerketa hori egin zela, eta tarte horretan asko hobetu dira errauskailuak. Ondorioz, asko murriztu da errausketak sortzen dituen dioxinen proportzioa. Dena dela, EPAk argitaratutako txostenetan aipatzen dute oraindik ere errausketa dela dioxina arriskutsuen iturri nagusia.

Tenperatura-kontuak

Errausketa, metalaren industria, diesel motorrak... dioxinen iturri asko dago. Baina, zein da gehien kezkatu behar gaituena?

Goiko argazkia: N. Pikabea

Kimikaren ikuspuntutik, tenperatura-tarte jakin bat dago dioxinak eratzeko. Normalean, errekuntza-prozesua 700 †C-an gertatzen denean eratzen dira dioxina gehien. Dena dela, gehienetan ingurune kimikoan metalak izaten dira, eta metal horiek katalizatzaile-lana egiten dute.

Erreakzioa ez dute metal guztiek katalizatzen; adibidez, frogatu dute aluminioak ez duela erreakzioa errazten. Zoritxarrez, ordea, erreakzioa ondo katalizatzen duten metalak ohikoak dira zaborretan: burdina eta, batez ere, kobrea dagoenean, dioxinak askoz tenperatura baxuagoetan eratzen dira. Kobrearekin, 400 †C nahikoa dira dioxinak sortzeko.

Horregatik, adibidez, kable elektrikoek dioxinak sortzeko lehengai ezin hobeak dituzte: alde batetik, kloroa duen polimeroa da isolatzailea, PVC, eta, bestetik, kablea bera kobre-haria da. Eta horrek esan nahi du oso tenperatura-tarte zabalean dagoela dioxinak sortzeko arriskua.

Horregatik, konbustioa gutxienez 850 †C-tik gora egiten da, eta, zenbait kasutan, 1.100 †C-tik gora. Dioxinak desegin egiten dira tenperatura horietan, baina arazoa ez da bukatzen; lortzen diren gasak hoztu egin behar dituzte, eta, hozterakoan, dioxinak berriz eratzen dira.

Beste faktore batzuk

Materia organikoa erretzean, oso zaila da konbustioaren tenperatura eta horren ondorioz sortzen diren produktuak ondo kontrolatzea. Teknologia aurreratuenak ere ezin du saihetsi konposatu toxikoak sortzea, eta, beraz, beste baliabide batzuk gehitu behar izaten dira horiek tratatzeko. Gainera, ez da tenperatura kontrolatu beharreko faktore bakarra.

1.100†C-tik gora ez da dioxinarik sortzen, baina isurtzen diren gasak hoztean sor daitezke berriz.

N. Pikabea

EPAk ahalegin handiak egin ditu erraustegietako dioxinen isurketak murrizteko. Hain zuzen ere, konbustioaren hiru faktore kontrolatzea proposatzen zuten erakunde hartako adituek: tenperatura, konbustio-denbora eta prozesuan sortzen diren zurrunbiloak.

Horrek esan nahi du hiru faktore horiek aldatuta esperimentu asko egin zituztela eta dioxina toxikoen eta ez-toxikoen proportzio onena ematen zuten kondizioak identifikatu zituztela. EPAk argitaratutako txostenen arabera, dioxinen isurketa ez da amaitu, ezta gutxiagorik ere, baina emaitza onak lortu dituzte.

Arazoa ez da inoiz guztiz konponduko. Baina helburua da, gutxienez, substantzia arriskutsuen kantitatea onargarria izatea. Eta ez hori bakarrik; nahitaezkoa da, substantzia horiek osasunean eragin dezaketen kaltea ondo ezagutzea.

210 molekuletatik hamazazpi dira toxikoak

Substantzia asko sartzen dira dioxinen taldean, eta multzo handi horretan batzuk toxikoak dira eta beste batzuk ez.

Berez, bi molekula-familia dira, dibentzo-p-dioxina polikloratuak eta dibentzofurano polikloratuak (dioxinak eta furanoak). Askotan, PCDD eta PCDF laburduren bitartez adierazten dira.

Azken batean, bi familia horien arteko diferentzia oxigeno-atomo bat besterik ez da, baina atomo bakar baten gorabeherak aldaketa asko eragiten ditu molekulen egituretan eta ezaugarrietan.

Horregatik, ez dira bi molekula, baizik eta bi familia. Molekula bakoitzak dituen hidrogenoen eta kloroen arabera, konbinazio posible asko daude, 75 eta 135 dioxinen eta furanoen taldeetan, hurrenez hurren.

Honako hauek dira familia horien oinarrizko egiturak:

X idatzita dagoen tokietan hidrogeno- zein kloro-atomo bat egon daitezke.

Guztira 210 molekula dira, baina horietatik hamazazpi bakarrik dira toxikoak. Txuleta bat erretzean, adibidez, dioxina asko sortzen dira, baina oso zaila da, noski, hamazazpi horietako bat arriskutsua izateko adinako kantitatean sortzea.

Kimikariek zenbakien bitartez adierazten dute non dagoen kloro-atomoa molekula bakoitzean. Adibidez, 210 horietatik ezagunena eta toxikoena 2,3,7,8-PCDD izenekoa da:

Lau kloro-atomo ditu, 2, 3, 7 eta 8 posizioetan. Ikerketen arabera, nahitaezkoa da kloro-atomoak posizio horietan izatea toxikoak izateko. Toxikoak diren guztiek dituzte gutxienez lau kloro-atomo posizio horietan.

Toxikotasunaren neurria

Normalean, dioxinen toxikotasuna adierazteko TEQ metodoa ( Toxic Equivalent Quantity ) erabiltzen da. Ideia sinplea da; dioxinen masaren berri eman beharrean, masa horri dagokion toxikotasuna adierazten du emaitzak.

Dioxina guztiak ez dira toxikoak, eta toxikoak diren guztiek ez dute eragin bera. Azterketa asko egin ondoren, zientzialariek toxikotasun-faktore bat eman diete hamazazpi horiei, zerotik batera. Toxikoenen faktorea 1 da, eta toxikoak ez direnena 0.

Beraz, TEQ metodoak adierazten du zenbat dioxina dauden, baina molekula bakoitzaren kantitatea dagokion faktoreak zuzenduta. Hala, toxikotasun bera izango dute 0,1 faktorea duten hamar molekulak eta 1 faktorea duen bakarrak.

Dioxinak bakarrik ez

Ekologistek dioxinak eta furanoak isurtzen dituzten prozesuen eta instalazioen aurkako kanpainak egiten dituzte. Hala eta guztiz ere, molekula horiek ez dira konbustioan sortzen diren produktu bakarrak, ezta toxikotasuna izan dezaketen bakarrak ere. Materia organikoa erretzean milaka konposatu sortzen eta suntsitzen dira.

Zaborra erretzean, gainera, beste konposatu asko sortzen dira. Alde batetik, gasak sortzen dira (azido kloridrikoa, fluoridrikoa bromidrikoa, anhidrido sulfurosoa eta nitrogeno oxidoak); horietako askok azidotasuna eragiten dute urarekin elkartzean.

Bestetik, konposatu organiko aromatiko sinpleak, poliziklikoak eta organokloratuak. Horietako asko ez dira dioxinak bezain toxikoak, baina haiek baino kontzentrazio handiagoetan sortzen dira.