Vacinación

2011/07/01 Galarraga Aiestaran, Ana - Elhuyar Zientzia Iturria: Elhuyar aldizkaria

• Etika
• Medikuntza
• Farmakologia
• Osasuna

Nos últimos meses os casos de sarampión en Europa están a crecer. Chama a atención porque fai una década os responsables sanitarios crían que a enfermidade estaba moi preto de ser erradicada. Así o recolleu, por exemplo, o plan contra o sarampión que puxo en marcha Osakidetza no ano 2000.

Agora, con todo, están a darse conta de que esas previsións eran demasiado optimistas. Segundo datos publicados en maio pola revista científica Nature, en 2010 recolléronse 30.000 casos en toda Europa, cinco veces máis que a media do cinco anos anteriores. Moitos deles estiveron en Bulgaria, pero posteriormente a enfermidade estendeuse a outros 33 países. Alemaña, Rusia, Holanda, Suíza, Gran Bretaña... Este ano, tres de cada catro casos tiveron lugar en Francia e tamén en Euskal Herria, especialmente en Gipuzkoa

"A algúns se lles esqueceu que o sarampión pode ser moi grave", sinalou Rebecca Martín, en declaracións á prensa con motivo da peste. Martín, secretario da Oficina de Enfermidades Prevenibles por Inmunización da Organización Mundial da Saúde, considera que una das causas da peste é que a xente ten máis medo á vacina que á enfermidade e que por tanto négase a vacinarse.

Con todo, a vacina do sarampión é moi efectiva e segura. En raras ocasións, os responsables sanitarios recoñecen que a vacina ten graves efectos secundarios (nun de cada millón vacinados produce encefalitis), pero foi fundamental paira evitar a morte de millóns de nenos. De feito, en 1980, cando aínda non se estendeu a vacina do sarampión, cada ano 4 millóns de nenos enfermaban en todo o mundo, dos que 2,6 millóns eran mortos. Paira 2009, os casos de sarampión diminuíron un 95% no mundo grazas á vacina.

Como antes, agora

De feito, as críticas contra as vacinas son tan antigas como as vacinas. Proba diso é o suceso ocorrido en Boston en 1901. Baztanga estaba a causar moitos mortos e, paira deter a peste, as autoridades obrigaron a toda a poboación a vacinarse e a castigar a quen se negaba.

(Foto: © Sura Nualpradid/350RF)

A obrigatoriedade da medida suscitou una actitude contraria a certos colectivos, cando o Presidente do Consello de Saúde respondeu cun reto: "Si uno dos líderes dos grupos anti-vacinas quere demostrar a súa fe na idea que ten, eu dareille a oportunidade de expresar a súa crenza, póndoa en contacto coa marxinación, sen estar previamente inserida". O doutor Pfeiffer mantivo o reto e trasladouse ao hospital. Alí contactaron con cen pacientes con vexigas.

Dúas semanas despois daquela visita ao hospital, Pfeiffer confirmou a súa gravidade e así o publicaron en prensa: "Pfeiffer ten marxe. É posible que os anti-vacinas non sobrevivan". Tras iso, en 1903 só houbo uns poucos casos de marxinación en Boston e en 1932 declarouse o último caso naquela rexión.

Na actualidade existen grupos anti-vacinas que, entre os argumentos que dan paira explicar a súa actitude, mencionan a obrigatoriedade. Non é, en xeral, o argumento principal. De feito, a primeira razón paira rexeitar as vacinas é o medo, sobre todo porque poden ser prexudiciais paira a saúde.

Un claro exemplo diso é o terror producido en Gran Bretaña pola vacina tripla vírica. Este terror baséase nun estudo publicado polo médico Andrew Wakefield en 1998 na revista especializada The Lancet. No transcurso deste traballo, deu as conclusións dun estudo realizado con 12 nenos do Hospital Royal Free de Londres, no que a tripla vacina que protexe do sarampión, as pragas e a rubéola estaba relacionada co risco de autismo e outras alteracións. Estes nenos enfermaron tras a vacinación, sufriron problemas intestinais e oito deles tiveron problemas de comportamento, especialmente o autismo.

Sospeitas non son probas

Esta investigación recibiu moitas críticas: estaba mal feita, as conclusións eran totalmente equivocadas, non demostraba ningún efecto causal... Posteriormente, leváronse a cabo estudos rigorosos paira clarificar a relación entre a vacina e o autismo, sen que en ningún caso atopáronse indicios de que esa relación é certa. Finalmente, en 2006, a revista The Lancet e o propio Wakefield tiveron que pedir desculpas pola inexactitud da investigación e pola confusión entre os investigadores e a sociedade.

Andrew Wakefield, ante os medios de comunicación, pedindo desculpas polas consecuencias da investigación que relacionaba a tripla vacina co autismo. Ed. : Canadian medical association/Creative Commons/confesional e compartida baixo a mesma autorización.

Con todo, aquela escasa publicación foi suficiente paira suscitar reticencias sociais e reforzar os movementos anti-vacinas -hai que ter en conta que The Lancet é una revista de prestixio. Os medios de comunicación tamén difundiron o tema e, como consecuencia de todo iso, moita xente negouse a inserilo. Así, nalgunhas rexións de Gran Bretaña só o 70% da poboación está integrada, o que deixa a miles de persoas desprotexidas.

De feito, a porcentaxe de persoas vacinadas baixo control debe ser do 90-95%, segundo a Organización Mundial da Saúde (OMS). Cando isto é así, o grao de inmunización do grupo é suficiente paira protexer esa pequena porcentaxe que queda sen vacinarse (hai poucas persoas que non poden vacinarse porque teñen problemas de saúde e outras que non o teñen). Pola contra, cando a porcentaxe de enxertos é menor, obsérvase un risco de pragas.

É o que ocorreu agora, é dicir, a porcentaxe de poboación vacinada contra o sarampión non foi suficiente paira protexer a toda a poboación. O Centro Europeo de Prevención e Control de Enfermidades advertiu que, en particular, dous grupos de idade atópanse en risco de enfermar. Por unha banda, os nenos que non se vacinaron por decisión ou neglixencia dos seus pais, e por outro, os adultos de 25 a 40 anos que non recibiran a vacina por non recibir a vacina no programa e non se enfermaron de pequeno. A eles súmanse os nenos aínda máis pequenos paira vacinarse, xa que con 15 meses ponse a primeira dose de vacina tripla.

Paira facer fronte a esta situación, os responsables sanitarios europeos adoptaron medidas especiais paira illar aos pacientes, previr infeccións e incrementar as vacinacións. Paralelamente, están a estudarse estratexias paira concienciar á sociedade sobre a importancia das vacinas.

Forte tendencia

De feito, os responsables sanitarios están moi preocupados pola forza que están a tomar os grupos anti-vacinas. Internet é a principal ferramenta paira difundir as súas ideas; do mesmo xeito que ocorre con outros temas, as páxinas web son un soporte eficaz paira dar forma a argumentos falsos e veraces.

Segundo un estudo publicado pola revista especializada Journal of Medical Association ( Content and Design Attributtes of Antivaccination Websites ), o dez principais argumentos contra as vacinas que aparecen nestas webs son os seguintes, desde o máis mencionado (en todas as webs) até o menos citado (en máis da metade dos casos, provocan enfermidades idiopáticas, é dicir, persisten os dereitos de orixe descoñecida (o autoinspección).

As vacinas son imprescindibles paira controlar algunhas enfermidades infecciosas graves. Ed. : Cynthia Goldsmith/CDC.

A pesar de que este estudo levou a cabo en Estados Unidos, nas páxinas web europeas tamén se explican motivos similares. E son os que escoitan tamén os pediatras, por parte dos pais que se negan a vacinar aos seus fillos. Segundo o pediatra, Carlos González, este tipo de pais non son moitos, pero si máis.

Segundo datos do Ministerio de Sanidade de 2010, o 95% dos nenos segue o calendario de vacinacións. "Este nivel de vacinación é adecuado paira protexer á poboación", explica González. Pero nalgunhas zonas hai perigo: "Moitos dos pais que deciden non vacinar aos seus fillos teñen características socio-económicas similares e viven no mesmo contorna. Por tanto, a protección por vacinación nestas zonas concretas é demasiado reducida, o que pode provocar enfermidades".

Baseado en evidencias

Paira Carlos González é sorprendente como estes pais están dispostos a crer en Internet calquera cousa que leron ou visto na televisión, tan fácil é demostrar que é mentira. Di que en Internet hai moitas investigacións, por exemplo, que anulan a relación entre a tripla vacina e o autismo, e nas páxinas dos organismos oficiais tamén atoparán o mesmo. Pero parece que a xente prefire crer a Wakefieldi e a estafadores como el. É incomprensible, pero así sucede."

Paira facer fronte a estas falsas conviccións, González escribiu un libro titulado En defensa das vacinas. O libro analiza un a un os argumentos falsos máis utilizados contra as vacinas e achega datos e evidencias científicas que as cancelan.

Carlos González é pediatra e autor do libro En defensa das vacinas. Ed. : Agustín Amate.

Entre outras cousas, responde a quen afirman que as vacinas non son necesarias nos países industrializados. Segundo eles, a difteria, a tose ferina, o polio e outras enfermidades xa desapareceron, polo que non é necesaria a súa vacinación. Con todo, segundo González, se a prevalencia destas enfermidades é tan baixa, é debido ás vacinas. E si déixase de vacinarse, hai risco de reaparición de enfermidades.

Por exemplo, cando se reparte a Unión Soviética, os países do leste de Europa tiveron dificultades paira manter as súas campañas de vacinación. Como consecuencia, en 1993, Rusia sufriu una epidemia de difteria que causou 15.000 enfermidades e 470 mortes.

"Desgraciadamente poucas enfermidades poden desaparecer do todo", lembrou González. Baztanga é una excepción. De feito, o virus do baztango só afectaba as persoas e necesitaba aos enfermos paira vivir, vivía nelas. Sen enfermos non hai enfermidade. A maioría dos virus, con todo, non ocorre así: poden transmitirse a través de animais ou permanecer no chan durante longos anos. Por iso, as vacinas son imprescindibles paira controlar estas enfermidades.

González tamén respondeu a moitos outros argumentos no libro. Todos lle parecen importantes, pero si quere destacar algo quere deixar claro: "non é certo que á idade de vacinación os nenos son aínda demasiado pequenos e dánselles demasiadas vacinas á vez".

Explica que a idade de vacinación depende de dous factores. Se se pon demasiado pronto, ás veces son ineficaces porque "o sistema inmunológico infantil aínda non responde". Se se pon demasiado tarde corre o risco de enfermar.

Por tanto, atrasar a vacinación aumenta o risco de infección. "Doutra banda, as vacúas paira o sistema inmunológico do recentemente nacido non son excesivas ou excesivas, en contra do que algúns creen. Desde o momento do nacemento, o neno é colonizado por todo tipo de microorganismos, aos que as vacinas só engaden ou morren outros microorganismos". E hai vacinas que se dan á vez porque “xuntos non teñen máis efectos secundarios que en solitario e é máis práctico. Ademais, hai que reducir a frecuencia de punción do neno".

Estratexia de futuro

Dentro das estratexias paira concienciar da importancia da vacina, una das claves é garantir a seguridade dos produtores. Ed. : Novartis/Creative Commons.

Ademais do libro de Carlos González, noutros moitos lugares pódense atopar respostas expertas a argumentos falsos como a páxina web da OMS, no apartado de seguridade da inmunización ( Six common misconceptions about inmunization ).

Ademais, os responsables de saúde están a traballar en estratexias paira solucionar o problema. No ámbito das enfermidades prevenibles por vacinación, os expertos europeos e estadounidenses coinciden na opinión de que estas estratexias deben estar dirixidas a todos os niveis implicados na vacinación, é dicir, a pais, persoal sanitario, sistema sanitario e produtores de vacinas e medios de comunicación.

No caso dos pais, por exemplo, mencionan catro claves: informar, aclarar, comprender e cancelar. No caso do persoal sanitario, a prioridade é a formación continua e a confianza e seguridade nos responsables e produtores sanitarios. Por último, os medios de comunicación son una ferramenta imprescindible paira a difusión do valor dos programas de vacinación.

Así esperan facer fronte ao paradoxo actual, é dicir, resucitar as enfermidades controladas por perder o medo.

Baztanga, derrotada pero viva noutros tres anos

O ano pasado a Organización Mundial da Saúde celebrou o 30 aniversario da desaparición do baztango. A resolución foi asinada polo Presidente na Asemblea da OMS celebrada o 8 de maio de 1980. As súas primeiras palabras son: "A OMS arrincou o Baztanga e comezou en 1958 e reforzouno en 1967, tendo en conta o desenvolvemento e resultados do programa... Significa a grandes liñas que o mundo e as persoas son libres do baztán, una enfermidade destrutiva que se estendeu en moitos países como infesta desde tempos inmemoriais e que deixou no seu camiño a morte, a cegueira e a distorsión, e que só fai una década era endémica en África, Asia e Sudamérica".

A última morte por Baztanga foi de Jane Parker. Morreu en 1978 en Gran Bretaña tras ser infectado por un virus que fuxiu dun laboratorio. Antes, os últimos casos tiveron lugar en África a finais dos anos 70. Desde entón, ninguén enfermou desa enfermidade que causou millóns de mortes desde a súa aparición, pero non se pode dicir que non haxa ningún perigo. O virus non desapareceu por completo.

Baztanga provocou millóns de mortes desde a súa aparición. Ed. : CDC.

Tras a declaración do mal como vencido, a OMS alcanzou un acordo paira eliminar as mostras almacenadas nos laboratorios de investigación. Así, paira 1984 74 laboratorios destruíran depósitos de virus ou os levaban a un dos dous laboratorios autorizados pola OMS: Centro de Control e Prevención de Enfermidades de Estados Unidos, en Atlanta, e Centro de Investigación Virológica e Biotecnológica de Rusia, en Koltsovo.

Tras iso, os países do mundo mostraron dous tipos de actitudes. Algúns consideran os depósitos como perigosos; creen que nalgún momento as consecuencias serían terribles se o virus escapásese. Por iso, solicitan a destrución definitiva do virus. Esta demanda realízana especialmente os países en desenvolvemento.

Esta foto data de 1980. Atópase no Centro de Enfermidades Infecciosas de Estados Unidos (CDC) e os tres homes que aparecen foron os directores do programa de erradicación das vexigas. No momento de ler a noticia de que a enfermidade foi derrotada, sacouse a foto. Ed. : CDC.

Pola contra, Estados Unidos, Rusia e outros países industrializados como Gran Bretaña apostan pola conservación do virus. Por unha banda, porque queren seguir investigando, e por outro, paira poder desenvolver medicamentos e vacúas paira combater una fuga inesperada ou un ataque terrorista. Con todo, os que queren destruír o virus afirman que paira iso non é necesario un virus vivo; a información e o coñecemento que teñen os investigadores é suficiente paira reconstruír o virus e/ou desenvolver armas anti-virus.

A OMS incluíu en varias ocasións o tema nas axendas das súas reunións co obxectivo de acordar un prazo paira a destrución dos depósitos de virus. Até o momento o debate tivo sempre o mesmo resultado: os países industrializados han conseguido manter os depósitos. A pesar de que na última reunión Irán e outros países solicitaron a súa destrución, non chegaron a un acordo e, finalmente, os demais conseguiron pospor a súa destrución até 2014. Até entón o virus estará vivo, gardado pero vivo.