Xestión de espazos naturais protexidos e actividades agrícolas

1997/10/01 Bengoa Ansa, Aitor Iturria: Elhuyar aldizkaria

• Nekazaritza

Desde o Neolítico, cando o home converteuse en gandeiro e agricultor, a súa contorna foi transformándose. Hoxe en día, case toda a paisaxe de Euskal Herria, por non dicir todo, é o resultado de diversas actividades realizadas polo home.

Nun tempo, fronte ás innovacións que se producían na evolución da agricultura e a gandaría, os agricultores e a natureza podían sufrir e equilibrar cambios.

Con todo, a maioría das innovacións e transformacións que se producen na actualidade van moito máis rápido e non temos tempo, nin tecnoloxía nin sabedoría paira integralas na nosa contorna e medir e valorar as súas consecuencias. Como consecuencia, varias explotacións agrícolas intensivas causaron danos ao medio ambiente.

O paradoxo é que moitos das paisaxes e ecosistemas que hoxe en día queremos protexer e conservar, son froito das prácticas agrícolas de moitos anos e, de maneira urxente, poden ser inimigos das explotacións agrarias mal orientadas.

Creación de espazos naturais protexidos

As decisións de protección e xestión de espazos naturais son relativamente novas no País Vasco. Estes espazos naturais creáronse co obxectivo de conservar a contorna e garantir ao mesmo tempo o desenvolvemento socioeconómico dos seus habitantes, favorecendo as prácticas agrarias habituais.

As diferentes administracións vascas seguiron diferentes criterios á hora de protexer os espazos naturais.

Por unha banda, na Comunidade Autónoma do País Vasco utilizouse o modelo de Parques Naturais, protexendo amplos espazos. Desta forma tratouse de compaxinar conservación e desenvolvemento económico. Doutra banda, en Navarra protexéronse sobre todo terreos de pequena superficie. Neste caso descartáronse criterios económicos e potenciouse a protección de determinados ecosistemas, curiosidades xeolóxicas ou especies. E por último, en Iparralde, de momento, non se creou un espazo natural xuridicamente protexido.

O pioneiro foi a Reserva da Biosfera de Urdaibai, declarada en 1989 seguindo o modelo do programa MAB da UNESCO. O obxectivo principal era manter en bo estado o ecosistema e a saúde das actividades humanas habituais.

En 1989, cando España aproba a Lei 4/1989 de Conservación das Zonas Protexidas e dos Animais e Plantas Silvestres, créanse novos instrumentos xurídicos paira a protección dos espazos naturais. A novidade máis destacable desta lei foi a creación do Plan de Ordenación dos Recursos Naturais (PORN). A elaboración deste PORN é obrigatoria e prioritaria fronte a calquera outro plan de ordenación do territorio antes de protexer xuridicamente calquera contorna. Neste Plan recóllense, entre outros, os límites físicos da área protexida, o seu estado de conservación, a normativa de actividades, os criterios de conservación, etc. No entanto, o labor principal do PORN é a división territorial ou zonificación do medio que se pretende protexer. É dicir, nun espazo natural existirán zonas con diferentes niveis de protección e nesa división territorial basearanse as medidas que se tomen en cada área concreta.

A designación e xestión destes espazos naturais ha recaído nas administracións autonómicas, fóra dos Parques Nacionais.

Desde entón, na Comunidade Autónoma do País Vasco impulsouse a creación de Parques Naturais; Urkiola (1989), Valderejo (1992), Gorbeia (1994), Aralar (1994) e Aiako Harria (1995).

Co obxectivo de ampliar, definir e adecuar a Lei 4/1989 ao noso territorio, o 30 de xuño de 1994, o Parlamento de Vitoria-Gasteiz aprobou a Lei 16/1994 de Conservación da Natureza. O obxecto desta lei é a conservación do ecosistema, da vexetación e da fauna, mediante o uso ordenado dos recursos naturais. No que respecta aos espazos naturais protexidos, á sombra desta Lei incorporáronse diversas novidades. Establécense tres niveis de protección: Parques Naturais, Biotopos e Árbores Singulares.

O PORN antes mencionado debe formularse con carácter previo á protección do espazo natural e, no prazo dun ano desde a súa declaración, elaborarase un Plan Reitor de Uso e Xestión (PRUG). No presente Plan defínense as actividades autorizadas e prohibidas na contorna protexida. Así mesmo, fíxase a súa normativa e os criterios de protección.

A declaración de Espazos Naturais Protexidos é responsabilidade do Goberno Vasco e a súa xestión corresponde á Deputación Foral correspondente.

Na actualidade existen na CAPV os cinco Parques Naturais citados ao amparo desta lei, catro Biotopos (Itxina, Biasteri, Leitzaran e Inurritxa) e 25 Árbores Singulares.

Paira coñecer a historia dos espazos protexidos en Navarra temos que remontarse ao ano 1976, ano no que algunhas das competencias de ICONA da época foron transferidas á Deputación Foral de Navarra. Posteriormente, o canón de Arbaiun (1976) e o lago de Pitillas (1977), baseados na Lexislación de Caza, foron declarados como reservas biolóxicas. En 1984 o parque de Bertiz foi declarado Parque Natural. Nos anos 1986-87, coa constitución da lexislación específica que permitiu a ordenación territorial de Navarra, xurdiron novos modelos ou figuras de protección: Reserva Integral, Reserva Natural, Enclave Natural e Medio Natural de Lecer. Desde entón en Navarra contamos con tres reservas integrais (Lizardoia, Ukardi e Aztaparreta), 38 reservas naturais, 26 enclaves naturais e dúas áreas naturais de esparexemento.

O ano pasado aprobouse a Lei 9/1996 de Espazos Naturais de Navarra e integrouse toda a lexislación e normativa existente en Navarra ao redor dos espazos protexidos e clarificouse toda a confusión. A primeira colleita desta nova lei foi o Parque Natural de Urbasa-Andia (febreiro 1997).

Xestión complicada

Sábese que, en xeral, a situación económica do sector primario non é tan boa como quixésemos e ten todo tipo de problemas. Nun momento no que se están producindo moitas innovacións, é necesario fixar ben que tipo de modelo de agricultura queremos impulsar. Con este obxectivo elabóranse os Plans Estratéxicos de Zona Rural e os proxectos de desenvolvemento equilibrado.

Con todo, toda actuación que se desenvolva no ámbito dos espazos naturais protexidos conta coa súa normativa específica, recollida no citado PRUG. Dado que a conservación da natureza ten un gran impacto político, económico, sociolóxico, etc., á hora de elaborar o PRUG, participa todo aquel que teña algo que dicir en cada un dos agricultores, gandeiros, silvicultores, montañeiros, administracións, universidades e contorna, formando un padroado. Con todo, non é fácil preparar proxectos que gusten a todos, e a miúdo xorden discusións e debates.

Está claro que a viabilidade económica das actividades agrarias non é suficiente e que hai que impulsar modelos de explotación ecoloxicamente rendibles. Pero, como se mide a rendibilidade ecolóxica? Como debe competir este agricultor "ecoloxicamente" rico nun mercado que trata de obter as maiores fontes de ingresos a curto prazo? E é que á hora de valorar algunhas cousas utilizamos bos adxectivos, pero tamén é hora de medilos en números e en diñeiro.

Os sistemas de compensación xurdiron co obxectivo de dar solución aos problemas de que un agricultor, gandeiro ou forestal perde diñeiro por causar menos dano ao medio ambiente. Este tipo de proxectos atópanse tamén nos Regulamentos europeos e nos modelos de xestión dos Parques Naturais. Con todo, a opinión sobre o funcionamento destes sistemas será moi diferente si consúltase á administración ou a un agricultor.

En calquera caso, desde o momento en que os agricultores participan activamente na conservación da natureza, está a traballarse paira a humanidade e, por tanto, é lóxico que os agricultores reciban diñeiro de peto.

Os baserritarras foron os protagonistas dos espazos protexidos no presente, paira ben e paira mal. Pero hoxe en día o turismo ten cada vez máis importancia en contornas protexidas, polo que cada un de nós ten cada vez máis responsabilidade na súa xestión.