Decrecimiento, ameaza ou oportunidade
2022/03/01 Agirre Ruiz de Arkaute, Aitziber - Elhuyar Zientzia Iturria: Elhuyar aldizkaria
Científicos da Universidade de Colorado propuxeron recentemente empezar a preparar á sociedade paira a desactivación. E é que as previsións apuntan a que o crecemento económico nos países ricos retardarase considerablemente: porque a poboación envellece, a economía produtiva pasa dun sistema a un sistema de servizos, porque a débeda pública e privada é insustentable... Segundo os investigadores, o noso tempo, de crecemento económico continuo, non foi máis que una anomalía histórica. Empezando pola revolución industrial e dando o seu último alento ante os nosos ollos. Trátase do crecemento económico máis violento da historia humana.
Paira saír do colapso ecolóxico que creou, non basta coa contribución das tecnoloxías verdes. Analizouse o potencial de todas as tecnoloxías baixas en carbono, e a difusión máis optimista destas tecnoloxías non sería suficiente paira dar resposta á demanda de enerxía proxectada paira 2050. O decrecimiento é, por tanto, una solución que a sociedade pode elixir conscientemente.
D. Universidade de Houston Segundo Vollrath, economicista, os propios avances en benestar humano provocaron a caída do crecemento económico. De feito, o avance das mulleres nos dereitos trouxo consigo una diminución da natalidade e, por tanto, da man de obra; e o aumento dos bens materiais ha provocado un cambio cara á economía de servizos. Por tanto, si o decrecimiento é causado polos avances no benestar humano, por que entendelo como una ameaza?
Os investigadores de Colorado creen que o problema ou a oportunidade, a decrecimiento, traerá grandes retos económicos e sociais e que, de non preparar, pode provocar consecuencias duras. Paira empezar, nos países ricos, esta xeración será a primeira xeración con menos riqueza que os seus pais.
Preguntamos á economista Amaia Pérez Orozco, á antropóloga Xabi Odriozola Ezeitza e á arquitecta Miren Vives Urbieta sobre as posibilidades e retos que pode supor a decrecimiento.
Una vida insustentable
“Inevitablemente aprenderemos a vivir con menos. Redución do uso de materia, redución da enerxía e xeración de residuos. Haberá un desastre metabólico, si ou si. Non é algo que poidamos elixir nós”, explica Amaia Pérez Orozco, economista do Colectivo XXK. “O que está en xogo é como se vai a facer, se queremos organizarnos mellor e vivir mellor”.
E é que creemos que temos una visión da economía moi reducida e inxusta. “Temos que ver que a nosa forma de vida actual ten como obxectivo acumular bens, pero non benestar. E a acumulación esixe que se quite aos demais necesariamente. Eliminar aos que están no outro extremo do planeta, roubar o benestar ás xeracións vindeiras… E tamén quitar o tempo de vida aos demais, porque paira seguir o ritmo que nos esixe a vida laboral non podemos facer traballos de mantemento dos recursos propios da vida. Non podemos coidar adecuadamente aos familiares e achegados. Estas tarefas básicas deben ser realizadas por outra persoa, consumindo a vida dos demais. Non é una forma de vida que se sostén por si mesma”.
“Necesitamos una nova organización económica”, afirma Pérez. “A metade do traballo que se fai na sociedade faise fóra do mercado: por exemplo, esas tarefas. Non podemos seguir menosprezando e ignorando todo este traballo. As obras de garda requiren enerxía e tempo. A nova organización económica pode non pagar, pero debe abarcar todos os procesos necesarios paira manter a vida. O actual desfai a vida”.
O benestar humano non ten moito que ver coa acumulación de riqueza. Diferentes estudos demostran que as relacións sociais, a educación, a satisfacción coa vida, o equilibrio entre o traballo e a vida persoal, o compromiso coa sociedade... É importante que a sociedade reformule que é o benestar humano, xa que coa desaceleración pode pasar que o traballo remunerado non estea paira todos. Reducir as horas de traballo semanais e repartir o traballo entre todos. Pode solicitar a reestruturación da nosa vida.
“Teremos que reorganizar totalmente os traballos”, cre Pérez. “Primeiro temos que pensar cales son necesarias. Pero non quen dá a oportunidade de que creza máis produto interior bruto, senón que debemos aclarar cales son os traballos necesarios paira vivir ben como sociedade. A industria e a tecnoloxía non o solucionan todo. Quizais necesitaremos máis traballos do sistema sanitario, de atención a dependentes, de sustentabilidade do sector primario…”
“E paira min hai outra cuestión crave neste debate: temos que pensar en novas formas de compensar os servizos sociais que recibimos os cidadáns. Por que vinculamos os dereitos sociais ao traballo remunerado e á cotización á Seguridade Social? Quizais o sistema sanitario e as pensións deberían ser dereitos universais. É dicir, diría que a forma de prepararnos paira o decrecimiento é desmercantilizar a vida e colectivizar as estruturas que necesitamos paira sustentar a vida”.
Reforma fiscal
“Como se pode manter isto en moeda? Quizais deberiamos preguntarnos como apoiamos estes mercados até agora, invisibilizando e marxinando todas as tarefas de vixilancia. E a segunda pregunta é como queremos facelo a partir de agora. Logo buscaremos a forma de sustentar todo iso en moeda. Non pode ser a primeira pregunta”, afirma Pérez.
“Ademais é economicamente viable. Pero paira iso hai que quitar poder e recursos ao poder corporativo. Como? Cunha profunda reforma fiscal. Hai que perseguir a fraude fiscal e os paraísos fiscais e cambiar a fiscalidade das grandes empresas, que apenas pagan nada. Podemos subir os impostos sobre sociedades, os impostos sobre grandes sumas, os impostos sobre o patrimonio, e establecer un imposto real e progresivo sobre a renda para que os que teñen moito paguen proporcionalmente… Conseguir diñeiro non é un problema real. O Goberno Vasco ha reclamado aos fondos europeos a mesma cantidade de diñeiro que suporía una presión fiscal que a media da Unión Europea”.
“Pero a clave está en iniciar un proceso político. A sociedade debe reivindicar. Porque se o facemos desde as crenzas e a estrutura actual, onde o poder e a decisión son as grandes empresas e corporacións, porque non chegamos a ningún sitio. Tal e como está agora, se puxésemos en marcha una reforma fiscal deste tipo, algunhas empresas decidirían marchar. Pero isto é una loita política na que os cidadáns temos que partir con presión política. Paira min a pregunta é a capacidade de presión colectiva. Estamos preparados?”
O capitalismo está a mutar
“É tan insustentable a actual organización económica que o capitalismo xa empezou a mutar en por si”, afirma Pérez. “Una das mutacións que veremos é un proceso de desglobalización. En Pandemia demostrouse que este mundo hiperconectado globalizado é tamén hiperfrágil. As cadeas globais de subministración tamén estiveron en perigo. Por tanto, tenderase a realizar procesos máis locais. Sistemas tan grandes e complexos afogáronse na súa grandeza. Iso si, se non nos anticipamos e non exercemos presión política, o capitalismo aproveitará o seu proceso de deshabituación”.
Di que ademais de polo medio ambiente, os factores sociais e económicos, tamén pola soberanía e a democracia necesítase decrecimiento: “Cando os circuítos financeiros son demasiado grandes, non podes nin entendelos. E como opinas? Debemos deixalos en mans de quen creen que entenden. Pois non, paira poder intervir economicamente na política do noso país necesitamos una economía máis próxima”. O benestar ten moito que ver coa participación social e política.
Resistencia
Con todo, o proceso pode non ser sinxelo. Sabemos que o modo de vida dos países ricos non é sustentable e é absolutamente inxusto con respecto a outros países, pero nos custará moito renunciar a esta suposta vida privilexiada. Imos pór moita resistencia, segundo os investigadores. Por tanto, a clave paira iniciar o decrecimiento é mirar as entrañas desta resistencia.
Os investigadores creen que os homes poden sentir máis ameazados na desaceleración. De aí pode derivar una das principais resistencias ao cambio. De feito, é posible que non haxa traballo remunerado paira todos, e historicamente o traballo profesional –e o status social que se consegue con iso– outorgou aos homes una percepción do valor persoal. Así, consideran que poden ter una crise de identidade, até o punto de sentir nostalxia cara ás estruturas sociais patriarcales.
“Na sociedade patriarcal capitalista, ao home asignóuselle o rol de produtor, de provedor material. A familia tivo que traer as cousas que necesita paira o seu mantemento físico, seguindo o costume. O soldo, á fin e ao cabo”, afirma o antropólogo Xabi Odriozola Ezeitza. Leva case corenta anos dirixindo equipos masculinos e facendo ver aos homes a influencia do patriarcado. “Desde pequenos fomos educados e criados nestes roles. Cando produce cousas, a sociedade recoñeceu e aplaudido ao home e aproveitou paira construír con firmeza a súa identidade masculina. E cando non pode xogar ese rol, créanselle gretas na súa identidade masculina. sente cerca do modelo de home que fracasou”.
“Por tanto, se queremos que os homes acepten un decrecimiento do capitalismo patriarcal, haberá que ter moi en conta como imos desmontar os arraigados deste esquema de crecemento masculino. Porque, se non, poden entender que a decrecimiento traeralles a súa “desapoderamiento”. Tras unha educación estreita e dura paira asumir estes roles como homes, a expropiación dos mesmos require un novo proceso. Por tanto, antes da decrecimiento, deberiamos iniciar un proceso de deseducación”, explica Odriozola. “Neste proceso de demolición os homes teñen que ver que a súa vida ten sentido non polo que fan, senón polo innato; por existir, por ser son persoas enteiras e valiosas. Aí deben atopar o seu valor e ofrecerlles una educación non sexista. Se non, sempre atoparemos una parede inexpugnable nos homes paira renunciar ao que conseguiron una gran resistencia. Inconscientemente porque sentirán: “Eu non me desaceleraréis porque traeredes o meu desastre. Todo o que me resultou difícil mandarédelo a pique”.
Odriozola cre que paira dar ese paso deberiamos situarnos fose do capitalismo. “Levo moitos anos traballando cos homes, pondo as bases da demolición masculina, e o capitalismo non paira de pisar os intentos, porque o capitalismo necesita aos homes nesa cadea produtora materialista e sexista. Temos que construír una nova estrutura socio-económica que permita aos seres humanos entendernos en valores humanos, e aos produtores, fóra dos valores devastadores desa estrutura”.
“Con todo, neste sistema económico non só está o home en crise, senón o home. Os dereitos das mulleres non foron recoñecidos; a xente nova está en crise porque ninguén a toma en serio como persoas enteiras; e as persoas maiores tamén porque a sociedade non recoñece a súa saber, a súa achega. O mesmo con persoas de cores, migrantes e indíxenas”.
Urbanismo e transportes produtivos
Do mesmo xeito que a nosa necesidade de crecemento económico constante condicionou a nosa existencia, baixo a súa dogma xurdiron todas as nosas estruturas sociais. As cidades e a propia rede de transporte están estreitamente relacionadas coa visión productivista actual. Trátase de modelos urbanos funcionalistas e fragmentados, organizados basicamente en función de catro ámbitos monofocales: áreas de traballo (polígonos industriais), áreas residenciais, áreas de lecer (grandes espazos) e una potente rede de mobilidade baseada no vehículo privado. Isto condiciona totalmente a vida das persoas.
Tamén chegou o momento de buscar novos modelos. A arquitecta Miren Vives Urbieta propón a naturalización das zonas urbanas e a transformación dos espazos públicos en espazos de relación humana. Deseña un urbanismo inclusivo e veos básicos paira a calidade de vida.
“Os espazos azuis e verdes son un recurso indispensable paira a protección e promoción da saúde e o benestar. Por exemplo, agora, as inundacións en Alemaña fixeron que a renaturalización das zonas urbanas sexa fundamental en toda Europa. A impermeabilización do chan nas urbanizacións provocou a morte de 200 persoas como consecuencia da choiva. Por tanto, nas zonas urbanas minimizouse o uso de formigón e xerouse un movemento moi forte a favor da permeabilización do terreo. Reintroducción de herba e terra. Será un boom".
“E como animais sociais, os espazos urbanos deben deseñar para que satisfagan a necesidade da socialización da xente: asentos cómodos en todas partes, mesas, árbores de sombra, refuxios de choiva grandes, aseos, estruturas de xogo, herba, area, aparcadoiros paira bicicletas…”
Vives reivindica que a organización productivista das cidades volva traer ao centro as obras descartadas e integralas no deseño das zonas urbanas. Por exemplo, que os nenos poidan recuperar a rúa paira xogar libremente. Ou crear pequenos equipamentos comunitarios no barrio: por exemplo, crear comedores ou puntos de encontro paira maiores en locais baleiros.
Pero para que todo isto funcione realmente, a clave é eliminar a estrutura dispersa das cidades. “Agora os barrios non son autónomos nin completos. Estas zonas monofocales e baleiras non son atractivas. O que nos gusta aos seres humanos é reunirnos e compartilos con outros seres humanos. Trátase, por tanto, de crear estruturas multifuncionais en núcleos menores. “Así, no barrio e no radio dun quilómetro, a xente tería os servizos que necesita paira dar resposta ás necesidades. A pé ou en bicicleta”. Isto reduciría o consumo de enerxía urbana e melloraría notablemente a calidade do aire.
“Non valoramos o suficiente, pero en Euskal Herria moitos pobos teñen un tamaño inmellorable. Sobre todo en Gipuzkoa e Bizkaia”, cre Vives. “A diferenza do que ocorre en Europa, estamos nunha situación moi boa - ou paira traballar esa escala local. Pero é importante non pechar os comercios dos pobos. Se non, perderase todo. Do mesmo xeito que se crean vivendas de protección oficial, deberán crear tendas de protección oficial ou hostalaría se se ve que o barrio o necesita”.
Con todo, esta reorganización non pode pedir que se constrúan máis. Até agora, os pobos e as cidades creceron constantemente porque era a forma de financiar máis. Tampouco se deben derrubar os edificios antigos. “A clave está na rehabilitación de edificios e na densificación dalgúns barrios xa construídos: Illar ben as vellas vivendas de obreiro da década dos 70, colocar paneis solares e unir una fermosa terraza prefabricada. É un modelo sólido que provén de Europa”.
Doutra banda, haberá que revisar as redes de mobilidade: “Deberán ser en transporte público. O vehículo propio non é sustentable”.
Da man da desaceleración, no urbanismo, na economía e na antropoloxía, xurdirán retos significativos. O futuro dirá si serviron paira vivir mellor.
Gai honi buruzko eduki gehiago
Elhuyarrek garatutako teknologia
