“É imprescindible romper a dicotomía, hibridar e cambiar a paradigma”
“Igualdade, ciencia e tecnoloxía. María Anxos Sallé Alonso acolleu con gran amabilidade a revista Elhuyar no congreso internacional “Un cambio de paradigma”. O Congreso celebrouse en Donostia-San Sebastián os días 23 e 24 de outubro da man de Emakunde e foi inaugurado por Sallé. Doutora en Ciencias Sociais e experta en desenvolvemento socioeconómico, igualdade e políticas públicas da sociedade dixital, deu a coñecer, a partir de datos, que a ruptura da dicotomía imperante na sociedade actual, a hibridación e o cambio de paradigma son imprescindibles. A entrevista serviu para profundar neste aspecto.
Desde hai anos establecéronse políticas para pechar a brecha de xénero no ámbito científico-tecnolóxico. Con todo, a realidade é terca e a paridade aínda está lonxe. Que é o que, na túa opinión, fai o mal?
En primeiro lugar, non se deben subestimar os esforzos que se están facendo, que son moitos e algúns con éxito. Pero primeiro de nada, falta unha reflexión máis profunda para saber que políticas necesitamos. Falta evidencia. Realizáronse bastantes estudos cualitativos na contorna anglosaxoa, pero moito menos no latino, o hispano e o vasco. Por tanto, non temos suficiente información para entender ben o que pasa.
Doutra banda, ademais de recoñecer e pór en valor experiencias eficaces, é necesario polas na rede para que se coñezan. Nunca hai que empezar de cero, nunca. Miráronse as contornas nos que están a suceder cousas, para preguntar, para debater, para tecer, para construír, desde as experiencias.
Por tanto, en primeiro lugar, temos problemas para visibilizar e organizar as cousas que están a facer ben. En segundo lugar, en xeral, seguimos pensando na necesidade de atraer ás mozas nas vocacións, ás mulleres nas carreiras profesionais, especialmente nas áreas tecnolóxicas. E non nos damos conta: si atráela pero non a retés, retela e empúxala cara adiante, que estamos a conseguir? Necesitamos unha mirada sistémica.
Os maiores esforzos céntranse na creación de vocacións nas mozas, na área de STEM. Pero, na miña opinión, o STEM non é un concepto correcto, porque as mozas si están nas ciencias. É máis, dominan as disciplinas que teñen o bi-prefixo. Pola contra, cando se fala de ciencias duras non basta con dicir: "Vide". Nós, obstinados, non imos alí, verdade? Por que? Pois porque sempre as mozas están equivocadas, sempre son elas as que teñen que corrixir e canalizar, e sempre desde un punto de vista dicotómico.
Precisamente, na súa intervención subliñou que hai que romper a dicotomía.
Por suposto! Ti es unha nova, estás no Bacharelato e tes que elixir de que rama tocar. Es moi bo en matemáticas, gústanche os computadores, pero tamén gústache a danza, todo o que ten que ver coa xente... E dinche que tes que elixir e, ademais, elixir aquilo que menos che guste, ou polo menos, aquilo que non teña nada que ver co que máis che guste. Eu creo que está claro que a estratexia de atracción tamén ten que cambiar radicalmente. Hai que pór o foco na dimensión humana, no impacto social...
Tamén hai que construír un marco no que ti non terás que elixir. Temos un enorme problema de hibridación: seguimos pensando "aquí a tecnoloxía, alá as humanidades". Non obteremos resultados significativos si non o modificamos.
Por certo: na lectura as mozas son moito mellores que os mozos, pero a lectura non se ten en conta, non se lle dá valor. E, pola contra, eu creo que é moi importante, porque mostra, en primeiro lugar, cal é a súa fortaleza e, despois, permite crear formulacións máis narrativas, por exemplo, para introducir unha visión de obxectivos. Desta maneira, non debe elixir entre o que di ter un gran futuro e o seu punto forte.
Todo iso en termos de atracción. E despois?
Logo non, ao mesmo tempo. Ao mesmo tempo, tes que dotarlles de ferramentas para poder desenvolverse no mundo que vén. Vostede está nese mundo da tribo e as hormonas, e non lle dan formación sobre a igualdade para saber e decidir que vai facer cando ten parella; é un tema crucial, sobre todo, nunha parella heterosexual. Aí hai un oco.
Nestas idades, a formación con perspectiva de xénero debe ser máis profunda e máis práctica. Para chicas e mozos, para todos. Hai que dotarlles de ferramentas para poder construír e xestionar proxectos vitais: como solicitar unha bolsa, como negociar un soldo ou un posto de traballo, como actuar si queres ser nai... As mozas teñen que entender que os obstáculos que van atopar non son algo persoal, senón estrutural. Isto é fundamental nestas idades.
E, ademais, hai que crear competencias para o pensamento computacional nas escolas, para mozos e mozas. Á fin e ao cabo, é unha linguaxe que require alfabetización. Aí tamén se están esforzando, pero hai que acelerar.
E entón si, aí vén a túa pregunta: que ocorre cando esa moza chega á universidade? Espérase dos que optaron pola Enxeñaría Informática que estean aí, sen tocar nada; que non se note nada.
Que non se equivoquen?
Iso é! Pero hai universidades —como Carnegie Mellon e Harvey Mudd— que decidiron que querían ser inclusivas e que fixeron cambios: crearon programas de mentoría, empezaron a facer campañas que vinculasen as carreiras co impacto social, crearon redes entre mozas, cambiaron as didácticas… Por tanto, pódese facer moito para que a contorna sexa máis agradable para as mozas, máis habitable e máis útil.
Si non se fai nada para iso, as mozas seguirán renunciando a estes estudos e quen os elixan deixaranos máis facilmente. Non podes pór como exemplo a esas supermulleres que, a pesar de todo o contrario, chegan a ter éxito científico-tecnolóxico. Porque eles son unha excepción e a maioría non somos así.
E que pasa cos demais que non optan por carreiras tecnolóxicas?
Aí as mulleres son maioría. En medicamento, por exemplo, o ano pasado eran o 71% [dato de España]. Si miras á evolución, é máis significativo: hai uns anos eran menos do 50%, e este aumento non se debeu unicamente á incorporación de máis mulleres, senón á renuncia dos mozos. De feito, prodúcese un fenómeno no que as carreiras feminizadas se feminizan aínda máis, precarizándose e subestimando; e as masculinizadas, máis aínda, masculinizándose.
Por tanto, hai que reivindicar as ciencias que fan as mulleres: ciencias sociais, biociencias... Teña en conta que a propia terminología é moi significativa. Todas as ciencias que teñen que ver coas persoas son ciencias brandas, mentres que as outras son ciencias duras. Hai niso un claro desprezo, aínda que sexan brandos os que se ocupan da vida!
Pero as políticas non se preocupan das mulleres que están aí.As mozas sempre se dirixen a estes espazos minoritarios coa intención de aumentar a súa presenza e non se fai nada nos espazos presentes.
Con todo, hoxe en día, psicólogos, xornalistas, médicos, xenéticos, antropólogos, sociólogos... todos necesitan tecnoloxía. Por tanto, é necesario inxectar tecnoloxía nestas carreiras e na Formación Profesional. Como? Baseada nas súas narrativas e prioridades. Aí está todo por facer, e é clave, porque aí están as mulleres novas do presente. Isto esixe unha visión global e un cambio de paradigma.
O seguinte paso é o mundo laboral. Alí tamén haberá traballo...
Aquí tamén ocorre o mesmo: non estamos a facer moito para as mulleres que foron a campos que non son o STEM. E os esforzos de dixitalización, os plans de fortalecemento da produción, de mellora da eficiencia, de innovación e competitividade... non se dirixen ás áreas nas que se atopan as mulleres. De feito, existe unha distinción entre actividades económicas e sociais: as actividades económicas son duras e as sociais brandas. Por tanto, estes últimos non teñen tecnoloxía.
É outro exemplo de dicotomía. Vese claramente nas subvencións ás pequenas e medianas empresas: a práctica totalidade destínase a actividades duras, dirixidas aos homes. E as actividades nas que predominan as mulleres só recollen unha pequena porcentaxe. Son invisibles.
Mírase máis ás mulleres que foron ás áreas duras, ás que son minoritarias. E que se ve? Pois que a discriminación continúa. É especialmente grave para quen deciden ter fillos. De feito, a carreira profesional está vinculada a un horario concreto, como non podía ser doutra maneira.
Na Universidade de Nova York levou a cabo un estudo para coñecer a situación dos investigadores 12 anos despois do inicio da súa carreira investigadora. As mulleres responderon que tiveran que renunciar á maternidade ou tiñan menos nenos dos que querían. Era e é sistemático, porque existe total incompatibilidade. Parece imposible cambiar os horarios e as formas de facer. É certo que se deron grandes avances; por exemplo, os permisos son agora máis longos e intransferibles. Pero a cultura non cambiou, segue habendo culpabilidade, castigos dunha ou outra forma...
Esta cultura ten moita influencia?
A ver: aínda teño que escoitar "déronselles as mesmas oportunidades e, con todo, deixárono". As mesmas oportunidades? Ouza! Vostede está aí, enfrontándose a todos os obstáculos estruturais; e ademais, si a túa parella é un home, defende a súa carreira —e el non ten os obstáculos que ti tes—, e non dá valor a todas as tarefas extraordinarias que realizas. De feito, nos centros hai unha chea de traballo extra (acollida aos recentemente chegados, apoio aos bolseiros, goce do ambiente…) que necesariamente fan as mulleres, pero non se recoñecen, nin se pagan, aínda que sen elas as organizacións derrubaríanse. E si vasche, es ti quen renuncia á oportunidade que che deu. Por que? Pois porque sempre se pon o foco nas mulleres.
Non sempre se pode pór o foco nas mulleres e menos aínda nas nosas carencias, porque iso nunca funcionará. As mensaxes tamén son moi decepcionantes: só falamos de gretas, síndromes e teitos. E outras cousas calan, como o acoso sexual.
Fixen bastantes estudos en Latinoamérica e atopei moitas evidencias de acoso, pero non se fala diso. Hai unha lei de silencio respecto diso. Por tanto, é imprescindible cambiar estas contornas para que as mulleres tamén poidan facer carreira neles e non se marchen.
E nós tamén debemos apropiarnos diso, empoderarnos e poderarnos. Á fin e ao cabo, somos produtos da nosa sociedade, pero ao mesmo tempo somos axentes de cambio; os dous á vez. Por tanto, somos contraditorios e temos que facer consciente ao inconsciente. É dicir: para poder facer as cousas mellor, necesitamos saber cal é a situación, con datos e evidencias. E é que a maioría da xente, salvo algúns señoritos, é razoable. Pero, na medida en que temos a estrutura interiorizada, tomamos como normais moitas cousas que ocorren todos os días. Con todo, si ponse de manifesto, a xente é capaz de comprender.
Estamos a falar dun cambio de paradigma, e é imposible facer algo así sen facer unha reflexión profunda. E non só académica, senón unha reflexión que poña en contacto á academia e ao activismo. A min non me interesa o coñecemento, non sei quen para subir aos altares. O coñecemento debe servir para a transformación, e para iso o coñecemento científico debe mollar e atravesar os temas da realidade práctica.
O coñecemento ten que ir en dúas direccións: do académico ao laboral e activista, e viceversa. Aí tamén hai dicotomía. O fluxo e a hibridación son imprescindibles, pero hoxe en día o mundo está cada vez máis polarizado.
Cales son as consecuencias desta dicotomía e polarización?
Pois as consecuencias son moi graves. O talento das mulleres, ese coñecemento que foron construíndo sobre o suxeito, está fóra do lugar no que se está construíndo o futuro. E non se trata só da igualdade de xénero, isto pode levarnos a un risco existencial. Hai moitas cousas entre elas: que se perde talento, que as mulleres sufrimos... Pero a maior e máis perigosa é outra: que estamos a construír un novo mundo sen mulleres.
Mira como está o mundo: as guerras aquí e alá; os xigantes da tecnoloxía, medindo quen ten máis e competindo por chegar antes ao espazo... Onde están as mulleres? Non estamos no mapa do poder, senón no papel de vítima ou de salvador. E iso é unha gran perda persoal e para a sociedade.
Independentemente de que hibridemos ou non este enorme coñecemento tecnolóxico que temos, sexamos ou non orientados ás necesidades das persoas, teremos unha gran oportunidade ou risco existencial. Iso é o que está en xogo. Por tanto, debemos cambiar de paradigma: pasar de pensar que a tecnoloxía é para superar os límites da natureza, a pensar que debe servir para coidala. E dentro da vixilancia incluír o coidado do planeta e a comprensión de que, ademais da lóxica do progreso, existe a de mantelo, que é o máis importante hoxe en día. Necesitamos unha cultura do coidado.
Buletina
Bidali zure helbide elektronikoa eta jaso asteroko buletina zure sarrera-ontzian