O chan europeo ameazado

2003/03/01 Galarraga Aiestaran, Ana - Elhuyar Zientzia Iturria: Elhuyar aldizkaria

• Ingurumena

O chan é a capa superior da cortiza terrestre, composta por minerais, materia orgánica, auga, aire e seres vivos. Ademais das cousas que aparecen na definición, o chan é un recurso vital paira o ser humano: del toma alimentos, sobre el constrúe vivendas e industrias, de onde extrae gran cantidade de materias primas... Trátase, sen dúbida, dun recurso explotado desde sempre, pero un informe da Unión Europea advirte que a situación do chan empeorou nos últimos tempos.

En Europa identificáronse máis de 320 tipos de chan con características físicas e químicas moi diferentes. Pero a pesar da súa riqueza e diversidade, non é fácil de innovar: degrádase moi rápido e tarda moito en formarse e renovarse. Nos últimos anos, debido ás actividades humanas, o chan viuse fortemente danado; na Unión Europea, o 16% da superficie terrestre está a ser obxecto dalgún tipo de agresión e as súas consecuencias son devastadoras. Por exemplo, na península ibérica, no centro e sur de Italia, no sur de Francia e en Grecia moitos chans están a converterse en desertos.

En zonas con fortes pendentes, o chan se erosiona con facilidade, máxime si chove intensamente.

Consciente deste problema, a Comisión Europea publicou o ano pasado un informe. Nel identifícanse as ameazas ao chan e favorécese o seu uso sustentable. Paira garantir que as xeracións futuras recollan este patrimonio no mellor estado posible, o informe tamén recolle as liñas de política de futuro.

Erosión, materia orgánica e contaminantes

A principal ameaza do chan é a erosión. En realidade é un fenómeno natural no que o vento e a auga liberan e acumulan as partículas do chan. A zona mediterránea é a zona máis erosionada e nela coñécese o problema desde hai tempo: as primeiras referencias á erosión son anteriores a fai 3.000 anos. Con todo, o problema non se circunscribe ao Mediterráneo e a erosión é cada vez máis acusada en Austria, a República Checa, o norte de Francia e Bélxica.

No sur de Europa, moitos chans están a converterse en desertos.

Diversos factores inflúen na erosión. Por exemplo, cando tras unha seca cae una choiva intensa ou en zonas de forte pendente, prodúcese una forte erosión. Tamén inflúe o tipo de chan, por exemplo, si é fangoso ou ten pouca materia orgánica se erosiona máis facilmente.

Con todo, se a erosión converteuse nun problema tan grave, é debido principalmente a algunhas actividades humanas. O uso inadecuado do chan, a eliminación da vexetación e os incendios, entre outros, afectan directamente á erosión. Todos eles fan que o chan perda a súa capacidade paira desempeñar as súas funcións e acaben desaparecendo. Na conca mediterránea pérdense 15 toneladas de chan por hectárea ao ano. Como consecuencia, prodúcense danos nas correntes, xa que ao erosionar o chan liberan nutrientes e contaminantes e contaminan as correntes.

A influencia do sector forestal na materia orgánica do chan é evidente.

Outro dos problemas do chan é a perda de materia orgánica. A materia orgánica confire ao adoito resistencia á erosión e está relacionada coa fertilidade do chan. Con todo, a agricultura e a silvicultura teñen una gran influencia sobre a materia orgánica. Téndese a cultivar un único cultivo no que se observou que a materia orgánica non se renova suficientemente. Así mesmo, a especialización propiciou a división da gandaría e a agricultura, polo que agora o chan non se enriquece coas deyecciones dos animais.

Acumulación de contaminantes no chan.

O principal compoñente da materia orgánica é o carbono e o carbono do chan participa no ciclo de todo o carbono. Segundo algúns estudos, o chan acumula en forma de materia orgánica dúas mil millóns de toneladas de carbono ao ano. As actividades humanas, pola súa banda, emiten á atmosfera oito mil millóns de toneladas de carbono, o que demostra a importancia do carbono do chan paira frear o efecto invernadoiro. Por iso, paira aumentar a materia orgánica do chan é conveniente utilizar sistemas agrícolas adecuados como a agricultura orgánica, a agricultura de conservación, o pasteiro sustentable, o estiércol, o compost, etc.

Por outra banda, os contaminantes acumúlanse no chan e son nocivos a partir de certo punto. En ocasións, a contaminación é de carácter local, e en moitos casos as minas, zonas industriais e vertedoiros son fontes de contaminación, mesmo despois da súa clausura. Nos lugares máis industrializados do norte de Europa, por exemplo, os danos son evidentes, pero en todo o continente aprécianse os efectos desta contaminación. No propio País Vasco foron necesarias medidas especiais paira a limpeza da contaminación por actividades industriais e mineiras.

Noutras ocasións, a contaminación é menos local, dispérsase máis. Os gases tóxicos presentes na atmosfera, os produtos químicos utilizados na agricultura e os metais pesados, as sustancias arrastradas polas augas residuais mal tratadas... todos chegan ao chan e poden chegar a superar a súa capacidade de renovación.

Constrúe e emprende e perde a biodiversidade

A construción supuxo a perda das terras máis fértiles da costa mediterránea. En 1996, o 43% da superficie da costa italiana estaba completamente construída e só quedaba un 29% libre.

As amplas zonas europeas están cheas de casas e estradas. Na súa construción o chan queda selado, polo que non pode exercer as súas funcións. Por exemplo, non pode recoller e filtrar a auga da choiva e os organismos que viven nela quedan separados.

O chan, aínda sen estar sometido a edificios, está compactado en moitos lugares, afectando á fertilidade, á capacidade de acumulación, á actividade biolóxica e á estabilidade. Ao perder a porosidad, o chan non pode absorber a auga das choivas torrenciais, co consecuente risco de inundacións e incremento da erosión.

A compactación do chan en chans húmidos é máis fácil, polo que non é moi difícil ver nalgúns lugares de Euskal Herria a terra compactada polos vehículos e maquinaria, o pastoreo ou os montañeiros os bosques.

O pastoreo, o montañismo e outras actividades fan que o chan perda o seu porosidad.

Por estas razóns pérdese a biodiversidade do chan. Ademais, a perda de biodiversidade fai ao chan máis vulnerable á erosión e a outros procesos de degradación. Una investigación realizada durante dous anos en Austria puxo de manifesto que a agricultura ecolóxica contribúe a protexer e incrementar a biodiversidade do chan. Parece ser que nas terras de agricultura ecolóxica había un 94% máis de escaravello que nas de agricultura convencional, e o número de especies de escaravello tamén era un 16% maior.

En terreos regados o chan se saliniza, perdendo fertilidade. A auga de rega sempre contén sales que ao evaporarse quedan no chan. Na Unión Europea estímase que a salinización afecta a un millón de hectáreas, sobre todo na conca mediterránea, e considérase o principal axente da desertización.

Medidas e normas de loita

A Comisión Europea considera imprescindible un diagnóstico profundo do chan.

Aínda que se analizou cales son os procesos que ameazan o chan, aínda se recolleron moi poucos datos e non se pode coñecer a evolución do chan. Non se estableceron sistemas de vixilancia e é imposible comparar os datos xa que non se utilizaron métodos harmonizados nos países da Unión Europea. Por tanto, o informe elaborado pola Comisión Europea recolle o desexo e a intención de solucionar estas carencias. É imprescindible un diagnóstico completo e directo da situación paira poder tomar as medidas oportunas.

Con todo, algunhas normas da Unión Europea, así como algunhas leis nacionais, contribúen á protección do chan. As políticas ambientais, de transporte, de industria, de aire, de auga, de agricultura e de investigación son algunhas das que afectan o chan. Con todo, estas medidas son insuficientes e teñen a intención de elaborar normas concretas paira a protección do chan. Ademais, na medida en que o problema sexa internacional, terán en conta o acordo contra a desertificación das Nacións Unidas. A degradación do chan está a producirse en moitos lugares, afectando directamente á seguridade alimentaria, a pobreza, a calidade da auga e o medio ambiente.

A adopción de medidas adecuadas pasa polo estudo dos chans e a implantación de sistemas de vixilancia.

Segundo o informe da Comisión Europea, a política de protección do chan centrarase na prevención, a prudencia e a anticipación. Así mesmo, garantirase una especial protección da biodiversidade e da materia orgánica como elementos imprescindibles paira o desenvolvemento das funcións do chan. E estableceranse sistemas de vixilancia, incluíndo a responsabilidade ambiental. Todo iso cuns prazos que a Comisión Europea publicará en xuño de 2004 un informe coas medidas técnicas e legais adoptadas. Por tanto, teremos coñecemento do que se fai.

Paira consultar o informe completo da Comisión Europea, a dirección é http://europa.eu.int/comm/environment/agriculture/sol_protection.htm