“A divulgación científica foi case un colaborador da industria farmacéutica como un monicreque”
Cando xurdiu o proxecto do Planetario de Pamplona, eu estaba a investigar os campos activos das estrelas na Universidade Complutense de Madrid. Como as manchas no sol, pero noutras estrelas. E un día, mentres comía cos meus amigos, vimos un anuncio no xornal: “Fai falta director paira o Planetario de Pamplona”, así.
Tiña que ser un planetario moi grande, pero en Navarra, onde non tiña tradición astronómica. A sociedade víao como una barbaridade imaxinada paira os políticos. O proxecto tiña toda a aparencia de ser un vulto enorme. Pero moi atractivo, xa que naceu paira divulgar a astronomía e a ciencia. Eu gustoume moito.
Cando empezamos a traballar no que hoxe é a Asociación paira o Impulso do Pensamento Crítico, chegaba aos xornais calquera explicación absurda: que o cerebro tiña capacidades sobre a materia, obxectos voadores descoñecidos, lugares encantados que gravaban as voces dos mortos… Agora, a sociedade empezou á ciencia ten que falar. Está a velo, por exemplo, no fenómeno da homeopatía que se produciu nos dous últimos anos. Sufriu una caída espectacular. Antes ninguén criticaba. Se falaba cun científico ou médico, dicían: “Non, non, eu non vou entrar niso. Eu só farei o meu traballo”.
Mira, hai cousas que quitan tempo e diñeiro, pero hai outras que tamén poden perder a vida. Por exemplo, todas as pseudociencias relacionadas co medicamento: os curandeiros e, de forma torpe, o chamados medicamento alternativo. Eu creo que aí está o campo máis duro. Nestes anos estamos a ver o fenómeno paralelo que se está producindo ante as enfermidades máis graves. Sobre todo en cancro.
Aí está a bioneuroemoción, o novo medicamento germánica… todas estas terapias case espirituais, que din que a enfermidade, e en concreto o cancro, non é consecuencia dos xenes e do estilo de vida, senón dos problemas psicolóxicos e psicosociais que lle rodean. “A túa actitude é negativa e iso é o que che causa cancro”. É como os feitizos de antes, “fixéronche o ollo”, pero convertido nunha terapia que che sacan una fortuna.
Hai algo que eu me enfada moito: hai un sector que se identifica coa vida ecoloxista e natural, socialmente alternativo, ligado á esquerda, que se caeu nas garras de xente que fala deste tipo de matogueiras. O que abordou o espiritualismo máis absurdo. Danse charlas sobre como enfocar a enerxía mental, o chi… Fálase de enerxías cósmicas e non hai.
Si, claro. Doulle a razón. Agora estamos a entender algunhas cousas que hai uns anos desprezábanse. Por exemplo, o impacto ambiental. Avanzamos moito. Pero o importante é que hai una vía de investigación, e iso é precisamente o que temos que defender.
Observa o movemento de sensibilización que se produciu nos últimos 30 anos a favor dun medicamento baseado en probas. Hai moitas cousas que se están aplicando ao medicamento de forma rutineira e que non se avaliaron ben; vexamos que terapias alternativas poden funcionar. Funciona a acupuntura? Bo, fagamos estudos e de aí sacaremos un consenso científico, como ocorreu co cambio climático. Agora ninguén o cuestiona. O que pasa é que cando se publican estes datos, normalmente non son favorables á acupuntura nin aos medicamentos holísticas ou enerxéticas.
A ciencia está idealizada. “A ciencia é o que nos salvará a todos”, así que o que están a dicir é “non me preocupa demasiado”. Algúns creen que será a panacea e outros teñen máis peso o medo e o receo. Pero todo desde unha perspectiva moi idealizada.
A verdade é que temos que ser moi críticos coa ciencia. A ciencia é un gran negocio cuxo exemplo é o farmacéutico. É certo que a crítica científica en xeral e a divulgación da ciencia en particular non foi crítica con ese gran patrón, a industria farmacéutica e os medicamentos que nos vendeu. Agachouse a cabeza e foi case colaborador, como un monicreque, nos allos porros que nos estaban metendo.
O camiño é a denuncia. Por exemplo, cando se realiza una investigación clínica sobre medicamentos ou outras moléculas, por que non se fan públicas? Queremos coñecer todas as investigacións, non só as que se publican ao final, senón o porqué dunha investigación suspendida. A ciencia é moi culpable.
De feito, estamos a descartar un principio básico da ciencia: a transparencia. É dicir, o coñecemento debería ser libre, gratuíto e de acceso universal. Nunca chegaremos patentar xenes, facer investigacións opacas… Cedemos e foi un erro enorme. O ano pasado, o maior avance científico das ciencias biolóxicas foi a creación dun sistema de preedición no que as publicacións se publicarán proximamente de forma libre e gratuíta. Iso é fundamental.
Por suposto, esta actitude escoitámola moitas veces por boca dos investigadores: “Paira que meten o extremo? Diso sabémolo os científicos!”. Iso é o que se pode criticar, como non! Como non será criticable o desenvolvemento nuclear que tiveron algúns países, por exemplo? Buscouse o aproveitamento das empresas eléctricas desde o principio. Cando se mesturan ciencia e asuntos sociais doume conta de que a comunicación da ciencia foi moi escasa, debido a esa impunidade.
Aquí prodúcese un fenómeno especial. Como se chama man explaining no tema das mulleres, onde o home “ten que explicarllo”, hai tamén science explaining: “Non, perdón, eu son científico. Eu domino a física cuántica e vouche a explicar a ti, ese pobre, o que queiras”. Eu creo que iso cambia, pero boa parte da divulgación foi así.
Temos que ser críticos coa ciencia. Cantos máis científicos estean a pelexar, nese debate público, defendendo o que hai que defender e atacando aos demais, mellor. Deberiamos ter un compromiso.
Porque o XXI. No século XX, a ciencia pode ser tan irresponsable paira establecer algo e descubrir que dentro de cen anos asombramos ao mundo? Paira cando nos damos conta será irreparable. Creo que esta actitude aínda non cambiou demasiado. Esa é a principal crítica que eu fago ao mundo da ciencia. Segue avanzando por puro interese, tanto polo interese por coñecer, polo interese económico, como polo interese por controlar, sen analizar ben as conclusións.
Nalgúns ámbitos avanzamos pero noutros é moi lento. Uno deles é o ámbito enerxético, no que me pregunto: “Ouve, a investigación científica non pode dar una solución eficaz a esta situación na que as enerxías renovables son máis eficientes que o propio carbón fósil en custos/beneficios?
Si, empecei a facer algo, sobre todo porque non había nada. Creo que nos laboratorios é necesario reivindicar a diversidade sexual para que se dea o camiño da normalización. É sorprendente que no mundo da ciencia non haxa ningún colectivo de científicos gais, lesbianas e transexuais; que aínda todo o mundo estea no armario. Na ciencia hai una homofobia oculta.
Por iso, no blog emergo personaxes científicos que tiveron que ocultar a súa condición sexual. O exemplo máis claro é o do matemático Alan Turin: A pesar de ser un heroe da Segunda Guerra Mundial, sufriu graves problemas pola súa homosexualidade, até o punto de obrigarlle a castrarse químicamente... Ou do neurocientífico Ben Varres, transexual. Cando fixo a transición de xénero, outro científico dixo: ”Mira, é mellor científico que a súa irmá”.
Cando lles explicé aos meus amigos a miña intención dicíanme: “Iso non o vexo necesario. Non se como afectará á produción científica con quen se deita”. No seu día tamén se dicía que as mulleres non ían achegar ao contido da investigación como mulleres. Pois non sei, pero é certo que nos tempos modernos o primeiro neurocientífico que estivo preocupado por investigar a diversidade sexual no cerebro foi homosexual. Estou seguro de que iso non o ía a facer un heterosexual.
Buletina
Bidali zure helbide elektronikoa eta jaso asteroko buletina zure sarrera-ontzian
Teknopolis
