Auga imprescindible, mesmo en ríos

2008/09/01 Lakar Iraizoz, Oihane - Elhuyar Zientzia Iturria: Elhuyar aldizkaria

• Ekologia
• Hidrologia

A auga é imprescindible paira o ser humano. Desde tempos inmemoriais establecemos os asentamentos residenciais ao redor das fontes de auga paira dar resposta ás nosas necesidades. Utilizamos a auga non só paira beber, senón tamén paira satisfacer as necesidades da agricultura, a gandaría e a industria, así como paira xerar enerxía aproveitando fórzaa da auga.

Con todo, a medida que fomos desenvolvendo as sociedades, necesitamos cada vez máis auga e, por suposto, fomos tomando máis auga dos ríos. Moitas veces non tivemos en conta que os ríos son algo que hai que coidar e considerámolos como una simple fonte de auga. É dicir, ese desexo de satisfacer as nosas necesidades fíxonos esquecer as necesidades dos ríos.

Nos últimos anos este enfoque está a cambiar. As autoridades da Unión Europea, por exemplo, tomaron conciencia do problema e adoptaron un ambicioso compromiso: Conservar, protexer e mellorar o medio ambiente de todos os países da Unión. En canto aos ecosistemas acuáticos, no ano 2000 publicouse a Directiva de Augas, establecendo como reto que paira o ano 2015 todas as masas de auga estean en bo estado ecolóxico. Esta lei puxo en marcha a todos os Estados membros.

Paira manter un bo estado ecolóxico, o primeiro que necesita un río é ter suficiente auga. Paira saber si una cantidade de auga é suficiente hai que fixarse no funcionamento deste río. A cantidade mínima de auga que necesita o río é a necesaria paira desenvolver os seres vivos que vivirían no seu estado natural. Este caudal mínimo denomínase caudal ecolóxico. Una vez respectada esta demanda do río, poderiamos aproveitar a auga restante paira as nosas necesidades, sen causar molestias ao río.

Sen pegada de caudal ecolóxico

Esta perspectiva non se recolle en ningunha das leis vixentes na actualidade. É máis, até hai pouco a conservación dos ríos non estaba entre os obxectivos dos que facían normas paira xestionar o uso da auga. A modo de exemplo, o Plan Hidrológico da conca do Norte III vixente na Comunidade Autónoma do País Vasco no ano 1998, sinala en relación ao estado dos caudais ecolóxicos:

"Nas zonas nas que actualmente se explota a auga, aínda que teñen posibilidade de regulación, non teñen definido, salvo uns poucos casos, ningún caudal que teña por obxecto a protección do medio ambiente. Os poucos que respectan un caudal deste tipo ou necesitan ser respectados fano porque teñen que diluír as verteduras". Engade que a implantación de caudais ecolóxicos nos encoros supón, ademais, una "perda significativa do recurso que podería servir paira outros usos".

Por suposto, se ninguén ordenaba, os que recibían auga dos ríos non comezarían a 'malgastar' o seu recurso. Nas concesións de aproveitamento de auga --autorizacións paira o seu aproveitamento en determinadas condicións - non se dicía nada respecto diso, polo que a tendencia era xeneralizada que nos encoros e puntos de captación non se deixase una pinga de auga ao río ou arroio natural.

Caudal ecolóxico en concesións

Neste plan hidrológico, una vez descrito o escenario, descríbense os plans de acción. Entre outras cousas, din que hai que respectar os ríos e que paira cumprir as súas funcións necesitan una cantidade mínima de auga, é dicir, deixar un caudal ecolóxico nas zonas onde se explota a auga.

Pero di que "desde o punto de vista ambiental é moi difícil calcular o caudal mínimo que necesita cada río". Por tanto, ata que se realicen estudos máis profundos, propón una solución provisional: todas as concesións que se realicen a partir dese momento deben obrigar a deixar o 10% do caudal medio anual das canles.

En canto ás concesións xa aprobadas, o plan hidrológico non di nada. Até o momento de renovar estas concesións, polo que non terán que adoptar medidas deste tipo. Así, segundo Arturo Elosegi, experto en ecoloxía fluvial e profesor de ecoloxía da UPV, "en moitos lugares pódese ver que por baixo da presa non se deixa nada".

Outro problema pode ser nos emprazamentos con novas concesións, é dicir, se os que teñen que deixar a auga ao río cumpren ou non o teñen que facer. Son moitos os lugares a controlar e os inspectores ou técnicos non chegan ao seguimento necesario.

Con todo, Elosegi cre que este problema pode resolverse facilmente: "As comportas dos encoros ábrense e pechan cunha chave que na actualidade é propiedade dos responsables dos encoros. Eles comprométense a deixar un caudal por baixo da presa e un técnico debe andar comprobando se cumpren co indicado. Pois sería máis fácil que os inspectores tivesen as chaves dos encoros e que estivesen no seu poder abrir e pechar as comportas".

Suficiente?

Aínda que se respecte a lexislación vixente, probablemente non sería suficiente paira cumprir co reto que expón a Directiva Europea de Augas. Agora definiuse un único caudal, é dicir, salvo excepcións, nos lugares que explotan a auga durante todo o ano deixan saír a mesma cantidade de auga. Consideran que as comunidades dos ríos necesitan certa cantidade de auga paira sobrevivir e que basta con respectar esa cantidade mínima.

E é certo, as comunidades poden sobrevivir cunha cantidade mínima de auga, á que están adaptadas porque, en circunstancias naturais, ás veces, hai épocas de pouca auga. O que pasa é que estes tempos non duran moito tempo na natureza, despois dun desembarco sempre soben as precipitacións. Por tanto, a pesar de sufrir desembarcos, non están adaptados indefinidamente a vivir en terra.

Dependendo da época do ano, as comunidades fluviais necesitan certa cantidade de auga. Algúns seres vivos, por exemplo, necesitan inundacións paira completar o seu ciclo biolóxico. Por tanto, é moi importante que o caudal suba e baixa, polo que sería necesario ter en conta estas incidencias cando o caudal dun río estea nas nosas mans.

Novo plan hidrológico en marcha

En cumprimento do establecido na Directiva Europea da auga, é dicir, co obxectivo de mellorar o estado ecolóxico de todos os ríos, na Comunidade Autónoma do País Vasco está a elaborarse un novo Plan Hidrológico na Axencia Vasca da auga como xestionar a auga da mesma. Aínda non o acabaron --son editables o ano que vén -, pero fixeron un esquema cos temas a ter en conta. Iñaki Arrate, técnico de planificación hidrológica da Axencia Vasca da auga, informounos sobre este esquema.

Neste esquema explícase, loxicamente, o tema do caudal ecolóxico. Nos obxectivos a alcanzar indícase que é necesario determinar as necesidades mínimas de auga dos ríos, pero tamén é difícil. Coméntase que son moitos os factores que inflúen no estado ecolóxico dun río e que é moi difícil telos en conta paira determinar o caudal ecolóxico.

Con todo, describen as premisas que debe cumprir o caudal ecolóxico. Entre outras cousas, din que teñen que calcular os caudais ecolóxicos tendo en conta as variables biolóxicas, que non poden ser fixos e que cada tramo debe ter o seu caudal ecolóxico.

Con estas premisas proponse un método de caudal ecolóxico modular paira determinar os caudais ecolóxicos na Comunidade Autónoma do País Vasco. Este método propón dividir o ano en tres tramos e definir paira cada un deles un caudal ecolóxico mínimo paira os meses de xullo, agosto, setembro e outubro; medio paira os meses de maio, xuño, novembro e decembro; e o máximo paira os meses de xaneiro, febreiro, marzo e abril.

Paira o cálculo destes caudais tivéronse en conta os datos do caudal diario de cada tramo en zonas non reguladas. O caudal ecolóxico correspondente a este tramo sería o 10% do caudal medio do tramo en cada grupo de meses.

Como se pode observar, polo menos paira o cálculo non se tivo en conta a primeira premisa citada, é dicir, non se basearon en variables biolóxicas. Con todo, no esquema do novo plan hidrológico indícase que representa moi ben os caudais ecolóxicos que se obterían calculados mediante métodos biolóxicos.

En opinión de Elosegi, trátase dun método demasiado xeneral, que entende que “deberiamos buscar máis dunha fórmula e que cada arroio debería ter os seus obxectivos, xa que cada un ten as súas características e necesidades. Por tanto, é moi probable que uns necesiten máis auga que outros" paira poder garantir un bo estado ecolóxico.

O que ninguén pon en dúbida é o caudal ecolóxico modular que propón que o 10% fixo que deixan agora é mellor que ese 10%. Ademais de propor, o propio Arrate indicounos que xa se comezou a utilizar o caudal ecolóxico modular nos ríos que inician e finalizan o seu percorrido na comunidade.

Por tanto, podemos afirmar que o estado dos nosos ríos está a mellorar. Con todo, aínda teremos que esperar un pouco de tempo para que todas as medidas que tomen póñanse en marcha e xeneralícense… e para que poidamos ver a vida nos nosos ríos.