Investigando os factores crave paira a conservación do desmán dos Pireneos

2017/09/01 Esnaola Illarreta, Amaiur - Zoologia eta Animalia Zelulen Biologia Saila, Zientzia eta Teknologia Fakultatea (EHU) Iturria: Elhuyar aldizkaria

• Zoologia
• Ekologia

O desmán pirenaico ou topo acuático, Galemys pyrenaicus, é un dos animais máis singulares de Euskal Herria. Este mamífero intectivo, endémico no norte da Península Ibérica e na vertente norte dos Pireneos, pertence á familia dos talpidos (topo) e habita en ríos e arroios limpos. A pesar da súa antigüidade coñecida polas súas peculiaridades morfológicas e taxonómicas, a súa baixa densidade de poboacións e a súa vida oculta fan que moitos dos aspectos da súa bioloxía fundamentais paira a súa conservación sexan aínda descoñecidos.

Nas últimas décadas reduciuse en máis dun 50% a área de distribución do desmán na península e no norte dos Pireneos, o que supuxo a súa inclusión en catálogos e bandas vermellas de especies ameazadas (Fernandes et ao., 2008). O máis sorprendente é que nos ríos que aparentemente conseguiron un mellor estado de conservación co tempo observouse una diminución da poboación. Non existe un diagnóstico claro de causas que impida o deseño de plans de xestión eficaces. A fragmentación das metapopulaciones, a degradación do hábitat e a escaseza de pastos son as posibles causas deste declive (Nores, 2007).

O desmán dos Pireneos, o noso tesouro secreto

O fuciño é a estrutura anatómica máis característica deste animal polo seu aspecto de trompa comprimida. Corpo redondeado e cola longa, esmagada lateralmente no lado distal. As súas extremidades están dotadas de grosas garras paira manter o substrato subacuático. As patas dianteiras son curtas, con membranas interdigitales pequenas, mentres que as patas traseiras son longas e grandes, inclinadas cara ao interior e con membranas interdigitales grandes, con función de natación. A cor do corpo é pardo, pero baixo a auga, reflicte brillos metálicos de cor bronce ou prata, grazas ao seu peculiar tipo de pelo. Ten cornos negruzcos e cola de cor carne.

A área de vida deste animal de vida nocturna oscila entre os 450 e os 600 metros (Nores, 2012). O principal factor crave paira a vida é o fluxo regular de auga ao longo de todo o ano, polo que prefire os oceánicos aos climas mediterráneos. A súa presenza, máis que altitudes, está condicionada pola pendente dos ríos, a profundidade (< 70 cm) e a velocidade da corrente. Evita as augas contaminadas, aínda que é capaz de soportar niveis baixos de contaminación. En xeral, no hábitat do desnivel predominan os substratos grosos (especialmente os arrecifes e rocas) fronte aos finos, sendo dificilmente observables en zonas dominadas por arxilas.

O celo ten lugar entre xaneiro e maio, e a época de cría esténdese desde abril até mediados de agosto (Richard, 1976). As idades oscilan entre 1 e 5 crías e a moda é 4 (Peyre, 1956). As femias teñen un estrato posparto, polo que poden ter máis dunha cría ao longo do ano. Pode chegar á madurez sexual cun ano.

Segundo observouse no estudo morfológico dos residuos fecais (Bertrand, 1993), aliméntase de macroinvertebrados bentónicos de tamaño relativamente grande e baixo grao de esclerificación, principalmente larvas de tricópteros, plekopteros e efemerópteros. Entre as capturas destacan especies sensibles á contaminación. Isto indica que a sensibilidade á contaminación deste animal depende sobre todo das súas presas, máis que da súa propia.

Os principais factores de ameaza do desmán pirenaico son (Nores, 2007): fragmentación de poboacións, encoros e centrais eléctricas, canalizacións e obras civís, aumento das poboacións humanas nas áreas urbanas dos montes, degradación do bentos, desvíos da auga, destrución das marxes e bosques fluviais, contaminación química e orgánica dos ríos, deportes acuáticos e extracción de áridos.

Coa nosa investigación, que?

O obxectivo xeral da investigación que se está levando a cabo no Departamento de Zoología e Bioloxía Celular Animal da UPV/EHU é coñecer os factores crave que condicionan a ecoloxía espacial e trófica do desmán pirenaico, aínda descoñecidos polo seu interese científico na xestión desta especie ameazada. Está a estudarse, mediante a combinación de diferentes aproximacións, que condiciona a selección de hábitats deste animal a nivel de microhábitat e si a súa dieta é xeneralista ou especialista. A riqueza ecolóxica do hábitat pode xogar un papel importante en todo iso. Por iso, traballamos en dous ríos ecoloxicamente diferentes aproveitando o proxecto LIFE+ ZABALIBAI: No río Elama (conca do Urumea, Navarra) e no río Leitzaran (conca do Oria, Gipuzkoa). O río Elama atópase entre os mellor conservados do País Vasco, xa que apenas houbo actividade humana na súa conca nos últimos case cen anos. O río Leitzaran, pola súa banda, atópase en bo estado ecolóxico, pero se ve afectado por numerosas centrais hidroeléctricas, cun caudal de estiaje moi inferior ao caudal natural.

A nosa hipótese é que o desmán pirenaico optimizará a dieta e o uso do hábitat en función da dispoñibilidade dos recursos que atope. Estes recursos poden ser tanto tróficos (presas potenciais) como outros recursos físicos (refuxios potenciais) que ofrezan seguridade ao animal. A identificación destes recursos limitantes será imprescindible paira a execución de calquera proxecto de xestión que teña por obxecto a conservación da especie.

Uso do hábitat

Combinando capturas, seguimentos por radiotelemetría de exemplares e caracterizaciones espaciais dos microhábitats de caza, estivemos investigando no campo da ecoloxía espacial. Paira iso, nos meses de setembro e outubro de 2016, pillamos os hocinos con plataformas, con vida e sen molestias (Gonzalez-Esteban et ao., 2003) e ademais de tomar datos de sexo e idade, pegámoslles pequenos emisores de radio (< 2 g) na pelame. Tras dous ou tres noites de capturas, seguíronse en total 31 desniveis (15 en Artikutza e 16 en Leitzaran), cada un deles de 3 a 5 noites. Paira determinar a selección do hábitat, construíuse o mapa de hábitats accesibles (caracterizando as augas rápidas, as augas tranquilas e os pozos en función do fluxo) e analizáronse as localizacións dos puntos de seguimento de 5 minutos. Tendo en conta o tempo de permanencia activo dos desbordados en cada tipo de microhábitat e a abundancia relativa dos distintos tipos de microhábitats na súa área de vida, definimos as prioridades en función do hábitat e estudamos a selección.

As análises provisionais da selección de hábitats suxeríronnos que o brión de auga, durante o tempo que permanece activo, opta por augas rápidas xunto a augas tranquilas e charcas. Esta selección suporía incrementar o número de augas rápidas paira garantir a supervivencia deste animal vulnerable. Cabe destacar que o índice de selección presenta un valor maior en Leitzaran que en Elama (0,299 en Elama, 1,299 en Leitzaran), o que suxire que en Leitzaran, en xeral, as condicións son peores.

As diferenzas entre os ríos Elama e Leitzaran estarían relacionadas coas características da canle. A conca de Elama presenta un excelente estado de conservación, cuberta por bosques maduros e con escasa incidencia humana nas canles. En Leitzaran, con todo, existen numerosas explotacións forestais e pistas forestais que só incrementan a afección ao río por parte das centrais hidroeléctricas, chegando en estiaje a eliminar máis do 90% do caudal total. A redución do caudal supón una redución no número de augas rápidas por unidade de superficie (Arroita et ao. 2017), e así, de acordo cos resultados deste estudo, incídese na ecoloxía espacial do medio acuático. O próximo ano realizaranse estudos paira coñecer o efecto das variacións dos caudais de auga na modelización, co fin de analizar con maior detalle o efecto da extracción de auga das centrais hidroeléctricas en todo isto.

Análise da dieta

Una vez coñecida a selección de hábitats, o seguinte obxectivo do estudo será coñecer a selección de dietas. O obxectivo do futuro inmediato será coñecer a ecoloxía trófica mediante a análise molecular da dieta (estudo do ADN das feces con NGS) e a cesión da dispoñibilidade de alimentos en cada microhábitat.

Paira determinar a dispoñibilidade de forraxe, se muestrearon e identificaron macroinvertebrados (larvas acuáticas de insectos) nunha mesma época de seguimento. Paralelamente, paira a determinación da dieta, recolléronse máis de 100 excrementos frescos ao longo de todo a área de investigación de cada río para que reflectisen a dieta do maior número de hocinos posible. Mediante a análise molecular están a identificarse as presas que aparecen nas feces (co xene COI), tras refinar a metodoloxía mediante un estudo piloto previo.

Una vez coñecida a comunidade de presas dispoñible, e tendo en conta os resultados das análises moleculares das feces, realizarase una comparación entre elas e obterase información sobre a selección dietética do esborralle.

Factores crave paira a conservación

Tras analizar as seleccións de hábitat e dieta do desmán pirenaico, o obxectivo final do estudo será determinar o recurso limitante. Paira iso, os patróns de selección a nivel microhábitat poden referirse á dispoñibilidade de presas locais ou outros factores ambientais (dispoñibilidade de refuxios, factores hidrológicos, físicos, etc.) especificaremos si séguenlle. Todo iso permitirá definir as direccións crave paira a xestión do desmán pirenaico.

Referencias