A primeira pregunta é paira ti, Joseph. Como se lle ocorreu a idea de crear mapas conceptuais?

A principios da década de 1960 xurdiron novas teorías sobre o proceso de aprendizaxe. As teorías anteriores eran conductistas, pero fronte a elas as teorías constructivistas que se explicaron eran completamente diferentes. Segundo eles, cada un constrúe o seu coñecemento. Enseguida comprendín que as teorías constructivistas eran apropiadas e que era necesario levalas á práctica.

Naquela época eu era profesor de bioloxía e empecei a dar clases coas novas teorías. Os resultados foron sorprendentes. Hai moita xente que pensa que é moi difícil explicar aos nenos de oito anos que é a enerxía, pero partindo de conceptos que eles poden entender constrúen o coñecemento sobre esa base, e esa forma de aprendizaxe é natural e eficaz. Precisamente así desenvolvemos o coñecemento no noso cerebro, e os mapas conceptuais permiten visualizar ese desenvolvemento. Organizando jerárquicamente os conceptos e explicando as relacións entre eles a través das proposicións, o proceso que se dá no cerebro reflíctese no papel.

Así creamos mapas conceptuais. Como ensinaba bioloxía, ao principio as utilizé paira explicar temas de bioloxía, pero logo empezamos a facer doutras disciplinas: física, química... Entón dixéronme os demais: “Ouve, Joe, é un bo método paira ensinalo”. Isto era en 1972-1973.

Por tanto, os mapas conceptuais non só serven paira ensinar bioloxía, senón tamén paira ensinar outras cuestións.

Sen ningunha dúbida. Por exemplo, naquela mesma época tamén fixemos mapas de poesía e de deportes. E tamén empezamos a ensinar á xente como facer mapas. Entón faciamos a man, en papel e lapis, pero pronto apareceron os primeiros computadores e démonos conta de que o computador era a ferramenta idónea paira facer mapas. Anos 80.

En 1987 damos un paso máis. Tomei un ano sabático e fun a Pensacola. Alí, un amigo psicólogo da Universidade de West Florida presentoume a Ken Ford. Ken Ford acababa de terminar a súa tese sobre intelixencia artificial e ensineille o traballo sobre mapas conceptuais. En intelixencia artificial preténdese simular o funcionamento do cerebro humano. Por tanto, o obxectivo é coñecer como constrúe o coñecemento o cerebro. E en colaboración comezamos a elaborar software paira elaborar mapas conceptuais no instituto. Concretamente, comezamos en 1989 e actualmente dispomos do software Cmap Tools paira facer mapas.

A primeira aplicación foi o desenvolvemento de tecnoloxía paira a detección de enfermidades do corazón. Paira levar a cabo o proxecto construímos mapas conceptuais con médicos e radiólogos. Nos mapas recolliamos o proceso e as conclusións da propia investigación e démonos conta de que había puntos escuros. Aínda que pareza sorprendente, a aclaración destes escuros puntos dos mapas permitiu aos investigadores mellorar a tecnoloxía.

Os mapas conceptuais teñen moitas outras aplicacións, ademais do ensino...

Si, iso é. Por exemplo, traballamos coa NASA, o Exército de Estados Unidos, etc. En 1993 comezamos coa empresa Procter Gamble e os da empresa pronto viron que é una ferramenta moi eficaz paira levar a cabo proxectos. Agora utilízase en calquera tipo de empresa ou entidade. É útil paira todos, xa que se parte de conceptos básicos sobre os que se constrúe todo en función das necesidades e características de cada un. Válido paira todos os ámbitos.

E serven paira calquera cultura do mundo? Son universais os mapas conceptuais?

Si, son universais, utilízanse en todo o mundo. De feito, os mapas conceptuais están baseados na bioloxía do cerebro, o que non varía dun lugar a outro.

Doutra banda, paréceme digno de mención que os mapas conceptuais tamén axudan no aspecto psicolóxico. Grazas aos mapas conceptuais, ademais de aprender máis facilmente que cos métodos tradicionais, os alumnos teñen máis confianza en si mesmos. Dalgunha maneira, o proceso de aprendizaxe é máis natural e intuitivo, pero a característica principal é que cada un constrúe o coñecemento. En consecuencia, a autoestima do alumno é mellor.

De paso, os mapas conceptuais tamén axudan a resolver certos problemas de conduta. Por exemplo, ao traballar con mulleres con anorexia e bulimia, habemos visto que moitas delas teñen moita incerteza. Pois o proceso de aprendizaxe ten moito que ver niso. O feito de que moitas veces non entendan o tema aprendendo as materias de memoria, lévalles a unha inseguridade. Ao aprender con mapas conceptuais, eles constrúen o coñecemento, o que lles axuda a recuperar a confianza. Explicar o seu problema mediante mapas conceptuais tamén lles axuda moitísimo.

Con todo, non será fácil explicar os problemas da propia vida en mapas conceptuais.

Hai que aprender a facer mapas, pero o esforzo merece a pena. Por exemplo, fixemos un experimento con nove persoas adictas ás drogas. Despois de que eles reflectisen o seu comportamento e o seu problema nos mapas, déronse conta das cousas que había que cambiar. En dous anos, as nove conseguiron abandonar a droga.

En certa medida eu tamén debo aos mapas conceptuais estar tan ben (ri) coa idade que teño. En realidade, cando empezamos a traballar cos nenos no ensino, non podiamos imaxinar que ían ter estas aplicacións: aplicacións médicas, clínicas, psicolóxicas...

Segundo o escoitado no congreso, os mapas conceptuais tamén permiten non perder o coñecemento. Non é así Alberto?

Iso é. Na sociedade do coñecemento, o activo máis importante das empresas é o coñecemento de expertos, cuxa desaparición corre o risco de perdelo. Gárdanse libros, informes, etc. pero non decisións, procesos... Por exemplo, os envases Apollo que se enviaron á Lúa son posibles de novo, xa que a NASA ten planos gardados, pero as decisións que fixeron posible que o home chegue á Lúa perdéronse paira sempre.

As empresas están a darse conta de que é moi caro reproducir todo ese coñecemento, e a pregunta é como atrapar e conservar o coñecemento experto. Isto pódese facer mediante mapas conceptuais. Ultimamente estamos a traballar coas empresas nucleares de EE.UU. porque xa non se fan novas instalacións e os mozos non estudan enxeñaría nuclear. En consecuencia, a medida que os enxeñeiros se retiran, este coñecemento está a perderse.

A raíña de Tailandia tamén está moi preocupada polo feito de que as novas xeracións non estean interesadas en manter os seus costumes tradicionais, e que a artesanía, a gastronomía e os rituais poidan estar en perigo de extinción. Pois agora estano gardando a través de mapas conceptuais.

Joe dinos que os mapas conceptuais pódense utilizar en todos os ámbitos, en todas as idades e en todas as culturas. Teñen límites?

Si. Os mapas non resolven os problemas por si mesmos. Se se utilizan no ensino, o profesor debe saber facer mapas, e os alumnos deben saber como utilizalos. Non serve de nada que un profesor dea aos alumnos un mapa conceptual o venres para que o traian aprendendo sobre o luns.

Os mapas conceptuais son una ferramenta. Se se usa ben é una ferramenta moi potente, pero si úsase mal é totalmente inadecuada e errónea. Segundo os expertos, a realización de mapas conceptuais é o que máis se aprende. Ademais, é una ferramenta única paira fomentar a colaboración.

Alberto, estiveches un ano en Pamplona. En que estivo?

Fun convidado pola Universidade Pública de Navarra e o obxectivo era organizar este congreso. Ademais, tiven relación coa Federación de Ikastolas, polo seu interese.

A verdade é que o ensino privado admite máis facilmente traballar con mapas conceptuais. Canto máis organizada e estruturada estea una organización, máis difícil é calquera cambio e creo que por iso se está estendendo máis no ensino privado. O mesmo ocorre nos países subdesarrollados. Parece que canto máis pobre é una escola, máis aproveita cando atopa una boa ferramenta. Isto explica que en Sudamérica o ensino mediante mapas conceptuais teña tan boa acollida.

O uso de mapas conceptuais está estendido sobre todo en Italia e Brasil, pero tendo en conta o interese que hai aquí, creo que tamén en Euskal Herria pode ter una gran difusión.

Construíndo mapas conceptuais en eúscaro

Arantza Gurutze é profesora da ikastola San Fermín de Pamplona. Hai uns anos, preocupado pola actitude dos alumnos ante os estudos, cuestionou a idoneidade do proceso de aprendizaxe. Co uso de mapas conceptuais, creu que a motivación e o nivel de coñecemento dos alumnos ían ser mellores, e paira probalo fixo a súa tese.

Entón deuse conta de que os criterios en castelán e inglés paira elaborar mapas conceptuais non son válidos no caso do eúscaro. De feito, as palabras en eúscaro declínanse, polo que nos conceptos non se poden pór as palabras sen sufijos, senón as frases do mapa non se poden ler completamente. Como pór os sufijos para que as frases queden formadas e ao mesmo tempo o mapa sexa limpo e fácil de entender? Aí está a clave.

Segundo Arantza, non hai una solución única. Un modo pode ser colocar os sufijos nas unións, expresados mediante guións. Outra é a declinación de conceptos, pero por tanto non se pode iniciar calquera frase desde un concepto declinado. Dependendo do uso, ás veces pódese pór como concepto una frase completa ou, noutras, quizá non importa que as palabras non estean declinadas, xa que as frases pódense completar facilmente cos sufijos de memoria.

O debate é aberto e, sen dúbida, irá superando os obstáculos a medida que avanza o camiño.