Medicamentos, enfermando o medio ambiente

2025/06/01 Etxebeste Aduriz, Egoitz - Elhuyar Zientzia Iturria: Elhuyar aldizkaria

• Ingurumena
• Farmakologia
• Medikuntza
• Osasuna

“Atopáronse fármacos en todo o mundo, en todos os países e en todas as matrices ambientais, sobre todo na auga, pero tamén no solo, no aire, nos animais e no resto dos seres vivos”, explica a farmacéutica Saioa Domingo Echaburu. “Aí temos un problema e un problema bastante grande”.

Domingo, farmacéutico da OSI Alto Deba e membro do grupo Basque Sustainable Pharmacy, é especialista en farmacovigilancia. Aínda que para el é diario, dáse conta de que o tema é bastante descoñecido: “Si pídeslle á xente que designe os contaminantes, mencionará os microplásticos, dioxinas, PCBs, etc.; pero non os fármacos, nin os profesionais da saúde”.

Nestor Etxebarria é Catedrático de Química Analítica Loizate e ten unha ampla experiencia na investigación da contaminación química ambiental, na facultade de química da UPV e na Estación Mariña de Plentzia. “Hai que ter en conta que estamos a derramar continuamente e cada vez máis; é unha contaminación crónica, e as contaminacións crónicas poden influír moito a longo prazo”, explicou Etxebarria. “E os fármacos non favorecen o medio ambiente, son capaces de producir de todo, mesmo en concentracións moi baixas”.

Esta é unha das características intrínsecas dos fármacos, especialmente prexudiciais para o medio ambiente: deséñanse para actuar en baixas concentracións. Tamén para ser estables, até chegar á cabra, polo que ás veces poden durar moito tempo. “A situación é moi variable segundo o fármaco, algúns se degradan rapidamente, pero, por exemplo, nalgúns lagos de Suecia hase visto que as benzodiacepinas poden durar 30 anos”, explica Domingo.

Así, é moi habitual atopar concentracións suficientes para causar dano ao medio ambiente. Nun estudo toxicolóxico publicado en 2022, hanse muestreado 1.052 puntos en 104 países, e comprobouse que o 43,5% tiñan concentracións de fármacos preocupantes.

Ademais, do mesmo xeito que ocorre con outros contaminantes, algúns fármacos vanse acumulando nos seres vivos e, en ocasións, estes seres vivos teñen concentracións superiores ás que teñen no medio. Nun estudo realizado nos ríos de Europa central, os peixes atoparon máis de 90 fármacos e nalgúns lugares comprobouse que a concentración no sangue dos peixes era maior que no sangue das persoas que os administraban. Noutro estudo, analizáronse os fármacos que se acumulan nos insectos dos ríos de Australia. E calcularon que os ornitorrincos que se alimentan destes insectos, como os antidepresivos, reciben máis da metade da dose que reciben os seres humanos.

Ujus comúns

Non sabemos que lles pasa aos ornitorrincos con antidepresivos, pero “moitos dos fármacos farmacoterapéuticos están moi conservados filogenéticamente”, advertiu Domingo. “Iso significa que estes espíritos non están só nos seres humanos, poden estar tamén en moitos outros animais”.

Un claro exemplo diso son as estatinas. Nos países ricos prescríbense moito para reducir o colesterol. “Atopáronse nos mohos —explica Domingo—, utilízanos para a guerra química entre eles. De feito son antimicrobianos, pero nós utilizámolos contra o colesterol, porque inhiben unha encima crave na síntese do colesterol”. E esa encima, ou moi similar, está en todos os animais. Así, as estatinas poden ter un efecto antimicrobiano sobre o medio ambiente e inhibir a síntese do colesterol en todos os animais. Por exemplo, observouse que poden inhibir a muda do exoesqueleto de diferentes crustáceos nas concentracións que se poden atopar no medio ambiente.

“Os fármacos ou metabolitos que emitimos poden seguir sendo activos e afectan ao medio ambiente, xa que son sustancias moi especiais”, explica Domingo. “Por iso, entre os contaminantes emerxentes, os fármacos son os que máis preocupan”.

Con todo, aínda se coñecen poucos exemplos desta influencia. “Coñecemos moi pouco o efecto ecotoxicológico dos medicamentos”, di Etxebarria. Nun estudo de 2019 estimouse que non se coñece o impacto ecotoxicológico do 88% dos fármacos que se utilizan. “Algúns son neurotóxicos, outros citotóxicos, ou disruptores endocrinos, algúns poden causar problemas de fertilidade, outros afectan o crecemento. Moita xente investiga agora nos laboratorios. Por outra banda, cando se excretan, moitas veces non son fármacos orixinais, senón derivados metabólicos, e non sabemos moito sobre o efecto que poden ter. Iso é outra cousa. A verdade é que hai case todo por saber”.

Cara a unha farmacia sostible

A iniciativa Basque Sustainable Pharmacy naceu co obxectivo de facer fronte á farmacocontaminación e facer un camiño cara a unha farmacia sostible. “A base desta iniciativa é a formación, a investigación, a divulgación e a innovación orientada ás solucións”, explica Domingo.

Na formación fortalécense porque consideran imprescindible a formación dos profesionais sanitarios nesta materia. Así, extraeuse un posgrao sobre farmacocontaminación e farmacia sostible. A deste ano é a terceira edición do Festival de Cine de San Sebastián.

En canto á investigación, levan a cabo de moi diversas formas. Por unha banda, analízase como ven o tema e os coñecementos que teñen os profesionais da saúde. “Moitas veces parece que os temas medioambientais son responsabilidade doutros profesionais: químicos, biólogos, etc., pero nós utilizamos os medicamentos no noso día a día e temos esa responsabilidade”, recoñeceu Domingo.

Tamén participan en proxectos de medición de impacto ambiental. Por exemplo, en colaboración coa asociación AMBAR e a Estación Marítima de Plentzia, analizáronse os golfiños desembarcados e localizáronse varios fármacos, entre eles tres fármacos de uso moi pouco habitual no País Vasco. “Foi a primeira vez que se mediron os fármacos nos pliegues e chamaron a atención”, explica Domingo. “Xurdiron preguntas por exemplo como estes fármacos chegaron aos golfiños”.

Na Estación Marítima de Plentzia tamén se investiga o impacto da farmacocontaminación. Por exemplo, está a estudarse como afecto á resistencia aos antibióticos. De feito, “detectamos que algúns contaminantes que se liberan das depuradoras aumentan as resistencias aos antibióticos”, explicou Etxebarria. Entre estes contaminantes atópanse os antibióticos, pero tamén outros medicamentos e compostos. “Algúns compostos dos deterxentes que utilizamos en casa tamén aumentan a resistencia aos antibióticos”, aclarou.

“Nos experimentos que realizamos observamos que as bacterias que conteñen xenes resistentes aumentan a transmisión destes xenes cando están expostas a estes contaminantes”, aclara Etxebarria. “E esa transmisión pode ser entre especies, non só dentro da especie. Os posuidores destes xenes resistentes aos antibióticos libéranos ao medio e adquírenos outros. Así, as especies que antes non tiñan resistencia a antibióticos tamén desenvolven esta resistencia”.

Domingo tamén subliñou a gravidade do problema e reivindicou a perspectiva da Saúde Única: “A incidencia sobre o medio ambiente pode afectar á nosa saúde. O dos antibióticos é moi limpo, pero non só iso, tamén se viu co diclofen. Os voitres desapareceron e quizá poidamos pensar que a desaparición dunha especie non é tan importante, pero a desaparición dos voitres tivo consecuencias para a saúde humana. Ás veces o medio ambiente é considerado como un ser diferente, pero nós somos o medio ambiente. Todo está relacionado; esa é a filosofía da Saúde Única. E se dáche igual a biodiversidade, etc., pense polo menos na túa saúde, porque ao final virá”.

Etxebarria tamén reivindicou a mesma perspectiva. “O uso dos fármacos foi moi antropocéntrico, só para o noso ben. E non tivemos en conta o que ocorre cando son eliminados. Pero a saúde é compartida, de todos os seres vivos. Temos que cambiar o punto de vista para que non sexa tan antropocéntrico, e quizá poidamos coidar mellor o uso dos fármacos”.

Solucións variadas

En canto ás solucións, ambos os expertos coinciden en afirmar que deben ser variadas e que as medidas deben tomarse en todos os puntos da cadea. Por unha banda, hai que mellorar a limpeza das augas. “O problema é que os sistemas que se utilizan actualmente nas depuradoras non están deseñados para eliminar os fármacos e outros contaminantes emerxentes”, explica Domingo.

Ambos sinalaron que a nova Directiva de Augas Residuais Urbanas, aprobada o ano pasado en Europa, supón un paso máis na introdución de límites máis estreitos para máis fármacos. “Haberá que actualizar os medios tecnolóxicos das depuradoras para cumprir eses límites, pero iso será dentro de 10-15 anos”, aclarou Etxebarria. “Aí hai un gran traballo de enxeñaría e xestión. É complicado, temos grandes depuradoras. Outra solución podería ser que os hospitais, por exemplo, tivesen as súas propias depuradoras. Isto reduciría algo a contaminación”.

“E a outra vía é ir á orixe do problema —engade Etxebarria—, o que significa que debemos facer un mellor uso dos fármacos”. Domingo está de acordo, e nese sentido sinalou que se poden tomar moitas medidas. Entre elas, considera que o uso de menos fármacos sería básico: “Se a sociedade está máis sa, necesitaremos menos fármacos. Por tanto, hai que empezar pola prevención”.

“Non estamos en contra dos medicamentos, en absoluto —matiza—, son moi necesarios, pero tamén é moi necesario facelo con sentido común. Por exemplo, coñecemos a influencia da polimedicación. Moitas veces utilízanse demasiados medicamentos, o que prexudica aos pacientes e aumenta a mortalidade. Por tanto, se os utilizamos menos, será mellor para os pacientes e o medio ambiente”.

Doutra banda, tamén se debería facer un esforzo na xeración de medicamentos para que sexan máis biodegradables. “Non é fácil, pero en Europa hai varias iniciativas para impulsar o deseño verde”, di Domingo.

“A prescrición verde” ha sinalado o seguinte. “Para iso, primeiro habería que coñecer o impacto dos medicamentos para poder elixir os máis verdes”. E en segundo lugar, é imprescindible a concienciación e formación dos profesionais da saúde. En Suecia e Escocia, por exemplo, déronse algúns pasos neste sentido. “Os médicos de atención primaria teñen unha lista para coñecer as mellores opcións para o medio ambiente”.

Domingo tamén puxo en valor outro exemplo de Escocia: a prohibición do gas anestésico desflurano debido á súa capacidade de quecemento atmosférico (2.500 _{veces máis que o} CO2). “É un fito, xa que é a primeira vez que un medicamento de uso humano foi prohibido polo seu impacto ambiental”.

“En España, por exemplo, non está prohibido, pero se creou un grupo, ‘Anestesia Verde’, para buscar mellores alternativas”. Algo parecido ocorre con algúns inhaladores para tratar a asma; os gases que utilizan os presurizados como propulsores son moi contaminantes. E hai alternativas menos contaminantes, como as de po seco. “Non é a mellor opción para todos os pacientes e sempre hai que adaptala ás necesidades do paciente, pero no posible trátase de elixir a opción máis verde”, explica Domingo. “Eu creo que a partir de agora haberá máis exemplos deste tipo”.

De face ao futuro, os expertos ven moitos e grandes retos, pero Etxebarria destacou dous. “Por unha banda, ter un enfoque totalmente científico. Queremos saber como son estes procesos, que riscos pode ter na natureza ao liberar fármacos ou calquera outro contaminante, non só para nós, senón para todos os seres vivos”.

O segundo dos retos aos que se referiu Etxebarria é o da sociedade. “Nós podemos achegar recursos á Administración para que non empeore o problema e poña solucións. Pero a sociedade tamén ten que entender que aí hai un risco e que necesitamos a achega de todos para cambiar as cousas”.

“Eu creo que a medida que logremos un maior nivel de concienciación, vaise a pór máis forza para afrontar o problema; a formación é clave, o primeiro paso para afrontar o problema”, di Domingo. “E, ao final, cambiará nosa farmacoterapia diaria. Evidentemente hai que ter moi en conta a eficacia, a seguridade, o prezo, etc. dos medicamentos, pero tamén o impacto ambiental. É difícil, pero eu creo que imos polo bo camiño”.