Río Bidasoa

1993/01/01 Estonba Mintxero, Mikel Iturria: Elhuyar aldizkaria

• Ekologia
• Hidrologia

Paira finalizar a serie de artigos sobre Txingudi, é necesario analizar o axente máis importante de toda a marisma e estuario (o río Bidasoa), xa que é a orixe dos materiais e a auga doce que forman as balsas da marisma (no dique das balsas, os limos, é dicir, os chans húmidos dos ríos). Ademais, non hai que esquecer que o Bidasoa é o último río salmón de Hego Euskal Herria, debido á escasa industrialización dos pobos das súas beiras.

Con todo, a zona fluvial que discorre por Gipuzkoa é a máis afectada pola marisma. Non por razóns políticas (esta parte é a fronteira entre Navarra, Gipuzkoa e Lapurdi), senón por unha serie de bases físicas, químicas e biolóxicas:

• Na zona de Endarlatsa, límite entre Gipuzkoa e Navarra, hai tempo construíuse una presa que cortou o transporte da maioría dos materiais superiores. Por tanto, a maior parte dos materiais que hoxe en día chegan á marisma proceden do arroio Endara, que finaliza baixo esta presa.
• Se se ten en conta que o río Endara atravesa a serra granítica de Bianditz e Aiako Harria, enténdese por que algúns minerais que atopamos en Txingudi non aparecen no resto de estuarios do País Vasco.
• Isto inflúe directamente tanto na darda de traballo como no fau-dni da marisma (sobre todo na orixinalidade dos invertebrados).

En canto á zona baixa do río Bidasoa, é conveniente que antes de pasar ás determinacións do río Bidasoa, explíquese o máis xenérico posible da zona.

Neste espazo fluvial, ecoloxicamente coñecido como “Potamón”, ademais de suavizar a pendente, o río produce grandes meandros co fin de evitar a retardación da velocidade que provoca este pulido de costas. Estes factores, xunto coa gran cantidade de auga que transporta o río nestes núcleos, fan que haxa canles anchos e profundos de auga lenta.

En canto á granulometría dos materiais achegados polo río, está composta maioritariamente por gravas, aínda que nas zonas máis lentas iníciase a acumulación de áridos canto máis cerca do estuario, maior é a acumulación.

Nos factores físico-químicos tamén se producen cambios significativos:

• Debido ao movemento laminar da auga, a dilución de osíxeno que se pode obter grazas á turbidez e á corrente de auga é nula, xa que outros recursos de captación de osíxeno convértense en importantes.
• Entre elas destacan, por unha banda, a elevada dilución de osíxeno que consegue o río modificando a súa canle nos meandros e, por outro, a redución da perda de osíxeno que supón non elevar demasiado a temperatura das súas marxes. Non hai que esquecer as algas microscópicas e as plantas acuáticas que dan cor verde á auga nesta zona, que quizá sexa a principal fonte de osíxeno.

Vexetación rica. Abundan o aliso (Alnus glutinosa) e o salgueiro cando a influencia humana non é excesiva.

Nestas zonas, ao abrirse o val e aumentar a velocidade da auga, os materiais ricos en nutrientes acumúlanse mediante a aparición dos ríos. Nestas zonas aparece una aliseda no lugar máis próximo á auga, con presenza frecuente de vimbia branca (Salix Alba) nas zonas de expansión do río. A investigación destes bosques ten especial interese por algunhas características ecolóxicas dos alisos. É importante a simbiose que produce con certos fungos e bacterias. Grazas a esta simbiose, o aliso é capaz de obter nitróxeno atmosférico. Isto ten dúas consecuencias principais:

• Por unha banda, a dependencia da maior parte das plantas da terra paira obter nitróxeno desaparece, xa que esta obtense da atmosfera. Por iso, mentres o aliso exerceu de colonizador en varias beiras pedregosas, nos terreos que aparecen cando se estende o val, creou chans ricos.
• Doutra banda, debido á simbiose de fungos e alisos, as alisedas protexen as marxes do río das inundacións grazas aos biopolímeros anejos que se forman como consecuencia desta simbiose (que se adhiren á terra) e á absorción de auga das raíces.

Ademais, como xa se mencionou anteriormente, a sombra que as alisedas dan ao río non só reduce as perdas de osíxeno da auga no verán, senón que a temperatura da auga non sobe demasiado. Desta forma protéxese a vida de animais e plantas inadaptados paira soportar cambios bruscos de temperatura.

Nas zonas de ampliación do val, detrás das alisedas, de fresno (Fraxinus Excelsior), de abrasión (Corylus avellana) e ás veces de olmo (Ulmus sp.) Aparecía un bosque formado, pero na actualidade os chans destas zonas son ricos e destínanse a usos agropecuarios. Destes belos e importantes bosques, só se conservou una pequena liña de aliso xunto ao río.

Con todo, a importancia da vexetación non se esgota nas árbores, senón que tamén os arbustos e prados teñen moito que ver con estes temas de ecosis. Entre os arbustos é sorprendente a abundancia de boj común (Buxus sempervirens) neste val silíceo que adoita aparecer en chans calizos e climas máis tépedos. Xunto a ela abundan o salgueiro escuro (Salix atrocinerea), a vimbia vermella (Salix purpurea), as zarzas (Rubus sp.) e sambucus nigra.

A riqueza de plantas trepadoras neste ecosistema tamén merece una mención especial. Os máis abundantes son o Aihen Branco (Clematis vitalba), o Achicera (Lonicera peryclinemum) e a Hiedra Común (Hedera helix).

A esta riqueza arbórea e arbustiva habería que engadir una abundante capa herbácea composta por briofito (brión), pteridófito (helechos) e angiospermo (plantas con sementes e flores), pero dado que una descrición detallada sería demasiado longa, deixarémola aí sen profundar máis.

Fauna

Este ecosistema de abundante vexetación ofrece á fauna numerosos recunchos ecolóxicos. A riqueza dos arredores é evidente, e se a relación entre ríos e marxes quedou clara no caso da vexetación, é máis evidente na maioría dos grupos de animais que se atopan nestes lugares. Por tanto, queda demostrado que a recuperación e conservación dos ríos require a recuperación e conservación das marxes.

O arrebato desta riqueza é a capacidade da fauna deste ecosistema paira obter enerxía das súas plantas. Nos ecosistemas terrestres, os rabaños de campo conteñen una gran cantidade de lignina non útil paira os animais e son poucos os insectos capaces de dixerir esta sustancia debido á súa adicción á auga das súas larvas. Nos tempos das ecosis nas beiras, por unha banda, apréciase a abundancia de insectos (xa que neste eco-sistemas a auga non é un factor limitante) e, por outro, das algas que se atopan na urea, os animais obteñen un maior rendemento debido á ausencia de lignina.

Invertebrados

Por tanto, tendo en conta a importante función dos vertebrados destes ecosistemas, o lóxico é empezar a describir a fauna con eles. Dentro dos invertebrados, os artrópodos son os máis abundantes, pero convén dividilos en dous grupos; uns na auga, mentres que outros viven en fase larvaria, outros permanecen nela toda a súa vida.

As primeiras son aquelas que, una vez maduras, van obter un gran rendemento do ecosistema de bordo, entre as que destacan a orde dos tricópteros que constrúen tubos en estado larvario, a orde dos dipteros que forman o grupo de moscas e mosquitos e a orde dos odonatos que forman o grupo dos rejoneadores.

As segundas, con todo, ao permanecer na auga durante toda a súa vida, teñen moito que ver coas dietas de vertebrados acuáticos e aves. Os máis abundantes serían a orde dos coleópteros (escaravellos) e algúns dos sustos acuáticos da zona verde dos hemípteros (bolboretas).

Paira finalizar este pequeno estudo dos invertebrados, nestes ecosistemas debemos mencionar a algúns dos representantes dos anélidos e moluscos, imprescindibles nas cadeas de alimentación destas zonas (tanto no control do crecemento das algas como na elaboración de dietas doutros animais). Entre os anélidos atópanse, ademais dun par de especies da clase Hirudineo (pragas), representantes da orde de tubifícidos e quironomías da clase oligoquética. En canto aos moluscos, os máis abundantes son planorbis, physa e limna.

Vertebrados

Paira analizar o apartado dos vertebrados, convén deixar ao final o máis coñecido do rico patrimonio do río Bidasoa, a ictiofauna, que merece una mención especial.

Con todo, ademais dos peixes, o río Bidasoa e as súas marxes son ricos no resto dos grupos vertebrados. Una vez aquí, cabe destacar que no río Bidasoa en Gipuzkoa só existe un caso de nutria (Lutra lutra).

En calquera caso, a nutria non é o único mamífero que podemos atopar no Bidasoa, senón que ademais da rata de auga oriental e occidental (Arvicola terrestris e Arvicola sapidus) observouse o turón (Putorius putorius).

En canto á herpetofauna, merece especial mención o sapo corredor (Bufo calamita) que habita en Txingudi, xa que é a única poboación desta especie en toda Gipuzkoa. Outras especies de anfibios e réptiles que se achegan son a ra silvestre vermella (Ra temporaria), a ra verde (Ra perezi), o tritón palmatado (Triturus helveticus), o arrabio arrun-ta (Salamandra salamandra), a culebra véspera (Natrmaura) e a culebra corvada (Natrix Atrix Natratratrix).

Antes de empezar a estudar as aves, debemos lembrar que Txingudi atópase nun importante eixo migratorio. Así, a riqueza avícola desta comarca é evidente. Aínda que a maior parte das aves permanecen en marisma e estuario durante as migracións, algunhas especies de aves con hábitos alimenticios diferentes soben polo río, descubrindo os arredores paira satisfacer as súas necesidades. Por iso, ao final do río Bidasoa, ademais da mar-tin pescadora dos ríos (Alcedo Atthis), o aguillón (Cinclus cinclus) e a mostaza amarela e branca (Motacilla cinerea e Motacilla alba), é frecuente atopar o aguillón pequeno (Tringa hypoleucos), o chiris pequeno e o aguillón.

Con todo, como se mencionou anteriormente, una das riquezas máis importantes do río Bidasoa é a súa rica ictiofauna, xa que o Bidasoa e o seu afluente Endara son os únicos ríos de Hego Euskal Herria que arrastran salmóns augas arriba. Isto débese á baixa industrialización dos pobos do val do Bidasoa, o que permite una calidade da auga bastante boa. No entanto, cabe destacar a proliferación de verteduras industriais e orgánicas nos últimos anos en Irun, Hondarribia, Bera e Lesaka, así como a diminución dos caudais e o aumento da temperatura da auga provocados polas centrais hidroeléctricas e os efectos nocivos sobre a poboación piscícola do río Bidasoa. Neste punto destaca o proxecto que o Goberno de Navarra leva a cabo na piscifactoría de Oronoz-Mugaire paira evitar a perda do salmón do río Bidasoa nos últimos anos. Por iso, hai que dicir, sen medo, que existe una relación directa entre a abundancia de salmón que houbo este ano e o traballo realizado neste centro, que está a realizar una reconversión e traballo serio.

No entanto, paira o estudo da ictiofauna do río Bidasoa hai que ter en conta que o salmón (Salmo salgar) non é o único representante deste grupo, senón a troita fluvial (Salmo trutta fario), a troita mariña (Salmo trutta trutta), a cuncha desespinosa (Noemacheilus barbatulus) e a anguía (Anguilla).

Este último, do mesmo xeito que o salmón, ten un gran atractivo paira os biólogos polo seu ciclo de vida migratorio. Con todo, existe una gran diferenza entre ambos, mentres que o salmón é anadromo (reprodúcese no río), o congro é o catadromo (reprodúcese no mar).

Non quixese dar por finalizado este artigo sen facer un pequeno estudo actual do río Bidasoa, aínda que ninguén pode pensar que en comparación co resto dos ríos do País Vasco atópase nunha situación óptima, a verdade é totalmente distinta.

Aos danos producidos polas centrais hidroeléctricas e verteduras industriais e orgánicas anteriormente mencionados, tanto en Gipuzkoa como en Navarra, hai que engadir numerosos proxectos que poden deixar o río canalizado. A modificación da primeira fase da terminal de transporte ZAISA en Irun e os novos proxectos no río (Gipuzkoa, 2. Coas fases 4 e 5, mentres que Puntxas, Alunda e Lastaola queren ocupar os terreos, en Navarra queren construír un polígono industrial no Alquaiaga de Bera), a vida no río Bidasoa pode chegar a terribles ríos.

Neste momento no que se fala de recuperación de ríos, sería triste, como consecuencia dunha evolución salvaxe mal planificada, destruír o único río ben conservado até agora. Moitas veces o descoñecemento foi o responsable destas matanzas. Tratemos, por tanto, de coñecer mellor o noso patrimonio ecolóxico, uno dos aspectos máis importantes da nosa historia.