“Na ciencia, sen comunicación, non hai progreso”
Celia Rogero Branco, nova directora do Centro de Física de Materiais, recíbenos un sollío venres ás portas do centro. Os compañeiros xa están a entrar e saúdanse sorrindo coa mesma sorriso amable que non se borrou durante moito tempo connosco. Fálanos con calma dos seus primeiros pasos en física, da súa condición de muller nun campo tan masculinizado, do seu traballo de investigación, dos seus obxectivos no novo cargo e dos retos da física de materiais para afrontar as crises actuais: emerxencia climática, contaminación, riscos para a saúde...
Como recibiu o seu novo cargo: con ilusión, con responsabilidade, cun pouco de vertixe, quizá...?
Si, a verdade é que un pouco de todo. No primeiro momento, sentín vertixe, si, esa responsabilidade, pero, sobre todo, tomeina con ganas para axudar ao centro a seguir adiante como até agora.
De feito, até agora traballei como investigador no centro, no laboratorio de nanofísica, xa que son investigador en si mesmo. Por tanto, a miña tarefa principal foi a investigación no centro, pero tamén participei noutras actividades, como a comisión. E creo que é a nosa responsabilidade asumir a responsabilidade do centro.
Deixáchelo claro: es investigador, físico. Sempre tiveches claro que serías un físico?
Físico, non o sei, pero si que tocaría polas ciencias. Entendíame ben en ciencias e gustábanme moito as matemáticas. O meu pai é matemático e a miña nai é economista, pero, máis que polos da miña casa, recorrín ás ciencias por afección: gustábanme os xoguetes de construción, xogar con números, resolver problemas... Entrei na física dunha maneira moi natural.
Entrou vostede con naturalidade. Pero, tendo en conta que o campo da física está completamente masculinizado, non te sentiches en certo xeito estraño? Afectouche a minoría?
Non, de ningunha maneira. Nós en casa educáronnos en igualdade, e naquela época, na miña contorna [Madrid], o normal era que as nenas fosen a escolas para nenas. A nosa escola era mixta e eran máis chicos que chicas. Por tanto, non foi estraño para min. Seguramente, si mirase atrás cos ollos de hoxe, vería as cousas doutra maneira, porque temos máis conciencia da brecha de xénero, pero naquela época non me sentía diferente nin subestimado. Ademais, creo que entón máis nenas aprendiamos física que agora.
Agora, polo menos, nos centros de investigación promóvense accións contra a discriminación, incluída a vosa. Ademais, é importante que a actual directora sexa muller en canto á referencia.
Si, espero que así sexa [rindo lixeiramente, humildemente]. Ademais, non son o único, xa que aquí mesmo hai máis centros de investigación con mulleres ocupando postos directivos. Con todo, eu creo que o problema é máis profundo que o dos referentes, e é o de toda a sociedade. As nenas non queren aprender matemáticas, física,... E as nenas tamén son boas na escola. Pero, nalgún momento, perden interese e, ao elixir estudos universitarios, van a outras áreas. Por tanto, o problema parece estar na base.
A verdade é que non teño claro cal é o problema real. Pero cando eu era mozo pensaba que xa estabamos a superar, e agora teño a sensación de que estamos a retroceder.
Polo demais, no propio centro temos un plan de igualdade que, por exemplo, tense en conta na contratación. Ademais, no centro foméntase a organización de actividades exclusivas para as mulleres ou, de face á sociedade, visibilizar que hai mulleres en ciencia e tamén fóra do 11 de febreiro [Día internacional da muller e a nena na ciencia]. O obxectivo é destacar ás mulleres do centro e ás investigadoras en xeral en todas as iniciativas de visibilización do centro. Tentamos crear esa cultura.
E volvendo aos teus principios, como che metiches na investigación?
Non foi unha decisión tomada de antemán. Gustábame, pero na época universitaria non era especialmente brillante. Estudei na Universidade Autónoma de Madrid e, como pertenciamos á xeración do boom, xuntabámonos centos de estudantes en cada clase, e pensaba que era para os de investigación máis punteira. Non sabía nin as saídas que tiña un físico cando terminaba os estudos universitarios, o único que sabía é que non quería tomar o camiño que a maioría das persoas collían: asesoría e auditoría.
Confiaba nun profesor, pregunteille, e comentoume o laboratorio. Preguntei a varios investigadores da zona e eles tamén me animaron. Así que me acheguei ao laboratorio e cando vin un átomo co microscopio electrónico de efecto túnel o flipé.
Entrei no grupo das novas microscopías. Era un grupo moi dinámico, as relacións persoais parecéronme moi sas, todo era moi divertido, falaban moito e protexíanse moito. E facían cousas fascinantes. Con eles deime conta de que non se trata de ser o primeiro en estudar, senón de ter curiosidade, imaxinación, ganas de probar e xogar, valor, creatividade... Aquilo encadeoume.
Que lonxe queda iso que estás a contar, do estereotipo do investigador illado e xenial!
Na ciencia é imprescindible falar. Probar e non ter medo a equivocarse. Preguntar e escoitar. Dar e recibir ideas, compartir opinións... Ninguén nace sabendo. A comunicación é fundamental: na ciencia, sen comunicación, non hai avances.
Logo pasou da física dos materiais á astrobiología. Até que punto están distantes ou cerca?
Non son dous mundos, son o mesmo mundo. Na ciencia dos materiais estudamos a materia. Efectivamente, o mundo que coñecemos está feito de materia e de antimateria, pero non o coñecemos tan ben. Pero todo o que investigamos está feito de materia. Na miña tese e post doutoral, en Newcastle, estudaba as características dos materiais: características electrónicas, estruturais... Pero logo empecei a buscar aplicacións e empecei a facer sensores.
A miña especialidade é a física de superficies, é dicir, a última capa atómica de materiais. Os sensores que se fabrican nestas escalas son moleculares e detectan diferentes partículas: iones, moléculas, gases... Así que empecei a facer sensores para detectar o ADN, o ARN e outros. E na astrobiología investígase, entre outras cousas, que moléculas teñen os exoplanetas e como se producen, si hai aminoácidos nas nanopartículas que están no po interestelar, como se producen e si delas pode xurdir vida. Por tanto, necesítase a física das superficies para crear sistemas de ultracongelación, por exemplo, para simular o que ocorre no espazo; para desenvolver sensores; e para comprender como funcionan as moléculas orgánicas, para poder utilizalas nas aplicacións.
Así, eu colaboraba na elaboración de biosensores, e con iso, comecei unha nova liña. Explicareillo. No sangue temos hemoglobina e a porfirina da hemoglobina é unha molécula crave no seu funcionamento. A nivel fisiolóxico coñécese moi ben o seu mecanismo. Pero, a nivel molecular, si coñecemos como a porfirina captura e libera osíxeno, podemos facer sistemas para capturar e almacenar o osíxeno e liberalo onde queiramos. Isto pode ter moitas aplicacións: respirar baixa a auga, no espazo, ou tratar unha insuficiencia...
Aínda que pareza de ciencia ficción, e nun principio parece que a física dos materiais e a astrobiología non teñen nada que ver en si mesmos, si tes unha visión global, dásche conta de que todo está relacionado. Con esa liña cheguei desde a astrobiología ao centro da física dos materiais. Dalgunha maneira, viaxo polo camiño da ciencia básica á aplicación.
Pasou anos aquí como investigador e agora nomeáronlle director. Cales son os teus obxectivos?
A primeira é continuar coa consolidación do centro. Os anteriores directores traballaron moito para crear un centro potente, con estrutura, excelentes investigadores... Queremos seguir niso e, ademais, temos que saber afrontar novos retos. A competencia é cada vez maior e na estrutura clásica dos centros, do mesmo xeito que na universidade, facíase en grupos de investigación e, en moitos casos, non había moita comunicación entre os grupos. Agora, en cambio, existe un impulso internacional para que os centros teñan unha visión conxunta: obxectivos comúns, traballar todos cunha visión concreta...
E nós tamén estamos niso: definindo obxectivos comúns e promovendo sinerxías entre os diferentes grupos do centro. Contamos con excelentes profesionais e, sumando as forzas de todos, podemos chegar moi lonxe. Para iso, estamos a fomentar as interaccións para que os investigadores falen entre si, non só dentro do centro, senón tamén fóra do mesmo. Isto tamén ocorre de forma espontánea, pero é certo que a pandemia supuxo unha interrupción. Agora, por tanto, estamos a dinamizar as relacións para estreitar as relacións presenciais.
Coa pandemia, habemos visto que os encontros online dificultan a creación de relacións persoais. Os investigadores somos persoas, e para compartir preguntas, dúbidas e ideas de forma informal, necesitamos ter aos demais cara a cara. Mesmo nos congresos, as conversacións máis enriquecedoras teñen lugar nos espazos de lecer.
Segundo os estudos, aí tamén hai brecha de xénero, xa que moitas veces é máis difícil para as mulleres estar na sobremesa, por exemplo, pola conciliación.
Pois si, e por iso duran os roles. Por que non concilian os homes? Aí está a sangría. Vai máis aló do ámbito científico, é un problema social.
De face á sociedade, que pode achegar a física dos materiais para dar resposta aos problemas actuais? Emerxencia climática, enerxía, contaminación...
Pode achegar moito, desde todos os puntos de vista. Neste momento o Centro conta con máis dun proxecto en relación co cambio climático. Por exemplo, un grupo investiga o green concrete: o formigón que non se quenta ou o cemento, para que a temperatura das cidades non suba; ou o que acumula enerxía; ou o que xera enerxía! Iso pode significar un gran beneficio.
Indo do nivel macroscópico ao micro, estamos a desenvolver sensores ou filtros para depurar a auga, xa que a contaminación da auga é un problema importante: restos de medicamentos, metais pesados... Ademais, están a investigarse novos catalizadores para obter hidróxeno da auga, por exemplo, con enerxía solar. Por tanto, traballamos desde estruturas macroscópicas até o control atómico a átomo dunha superficie, en liña co medio ambiente e o clima.
En medicamento temos miles de patentes de nanopartículas para todo tipo de aplicacións: do cerebro aos pés, no diagnóstico, na terapia... Todo.
O que ocorre é que coñecer as características dos materiais a nivel atómico permíteche inventar novas aplicacións e avanzar en todos os campos: computadores cuánticos, comunicacións... E isto paréceme importante: cada vez hai menos espazo entre a investigación básica e a aplicación. Por tanto, non hai que pensar que por investigar algo moi básico o teu traballo non teña aplicacións, porque non é certo.
Antes podía pasar entre 20 e 30 anos ata que coñecese algo e crease unha aplicación baseada niso. Agora, ás veces, ocorre case ao mesmo tempo: pensar que ao mesmo tempo que descubrimos unha característica, pode ser útil para algo. No noso centro queremos impulsar isto: que os investigadores sexamos capaces de darse conta de que non estamos tan lonxe da aplicación. Ser conscientes diso, ter esa conciencia axudaranos a seguir adiante.
Para terminar, que soños tes, persoalmente?
non sei... Desde que comecei a investigar vin tantas cousas que antes me parecían impensables... No meu primeiro congreso, nunha conferencia dunha compañía de coches, estaba a presentarse unha capa para tapar o capó dos coches que puidese protexelos da corrosión das pombas. E agora todos os coches teñen unha especie de capa. As xanelas autolimpiadoras, as pantallas táctís, as pantallas flexibles... coñecinas en congresos, agora están na rúa ou as temos na man. Entón, non sei que contestar...
O que realmente quero é que os recursos sexan accesibles para todos. Gustaríame pechar a brecha entre países desenvolvidos e empobrecidos; en enerxía, en auga potable, en medicamento... Nós temos anticorpos a medida, por exemplo, e eles non. O meu soño é que este tipo de desenvolvementos estean ao alcance de todos.
Buletina
Bidali zure helbide elektronikoa eta jaso asteroko buletina zure sarrera-ontzian