A odisea de Ulysses cara ao Sol

1999/04/25 Kortabarria Olabarria, Beñardo - Elhuyar Zientzia

• Astronomia

Desde o principio da Humanidade, todos os pobos de todas as razas e cores que habitan e viviron na Terra saudaron ao Sol. Non hai vida sen luz e sen calor. Con todo, os tempos cambiaron e, a pesar de que a visión romántica do Sol segue viva, a perspectiva científica está a imporse. Xa non se coñece ao Sol como espírito ou deus, senón como una xigantesca esfera chea de gases e plasma que desenvolven o proceso de fusión nuclear.

Por iso, os científicos buscan mecanismos de funcionamento e evolución do Sol. O desenvolvemento da astronáutica e dos sistemas de observación permitiu acumular numerosos datos sobre o Sol. Sen dúbida, os pasos máis importantes na viaxe de observación do Sol foron realizados por sondas enviadas cara a el.

Primeiros estudos

Deixar a órbita da Terra e achegarse ao Sol non é nada fácil. A verdade é que é máis difícil que achegarse a planetas externos. Isto débese a que, ao aproximarse, as sondas deben frear en lugar de acelerar, paira reducir a súa órbita heliocéntrica, giratoria do Sol, e unificar a velocidade de translación. Paira iso necesítase moita enerxía. Até o desenvolvemento de foguetes de gran potencia, non foi posible achegarse á órbita do Sol.

Ao superar o problema da potencia xurdiu outro maior: A medida que nos achegamos ao Sol a temperatura sobe exponencialmente. Por tanto, tiveron que inventarse aliaxes protectoras. Os pioneer estadounidenses e as antigas naves espaciais da Unión Soviética partiron primeiro cara ao Sol, pero quedaban en órbita moi afastada, xa que os métodos de propulsión non eran os máis adecuados.

Posteriormente, nos anos 1974 e 1976 enviáronse dúas sondas feitas por Alemaña e a NASA, chamadas Helios. Utilizando o foguete Titán de entón, a sonda Helios-1 pasou a 48 millóns de quilómetros do Sol, a 238.000 quilómetros por hora. Mentres que no exterior do foguete a temperatura era de 370ºC, no interior había 30ºC. A sonda Helios-2 achegouse a 45 millóns de quilómetros do Sol, 3 millóns de quilómetros máis adiante, pero a temperatura aumentou un 10%. O dato indica claramente o aumento exponencial da temperatura.

Até entón o Sol mirábase desde a órbita eclíptica, é dicir, desde un plano único. A partir de entón os científicos expuxéronse outra intención, ver o Sol desde outros planos, os polos. Dito doutro xeito, o Sol sería mirar por encima e por baixo. Como consecuencia desta necesidade, en 1978 creouse o programa ISPM, creado e liderado conxuntamente pola ESA e a NASA, polo menos inicialmente.

Ulysses

Segundo o proxecto presentado en 1981, enviaríanse dúas sondas cara ao Sol, una europea e outra americana, una sobre o Sol e outra cara abaixo, co obxectivo de obter información de ambos polos á vez. Por problemas orzamentarios a NASA retrocedeu. Con todo, comprometeuse en certa medida aos compromisos adquiridos e a NASA asumiu o lanzamento da sonda europea.

Tras os cambios no proxecto, a ESA puxo ao proxecto un nome novo e, á vez, mítico, do viaxeiro Ulysses. A pesar de que o Ulises da mitoloxía foi unha viaxe rápida, a esta da ESA custoulle saír. Atrasos, a data de inicio fixouse paira maio de 1986. Poucos días antes do lanzamento da sonda Ulysses produciuse o accidente de Challenger. Á vista diso, Estados Unidos decidiu cambiar o lanzador Centaur, polo que un novo atraso.

Tras moito tempo de espera, a sonda Ulysses de 371 quilos foi lanzada ao espazo o 6 de outubro de 1990 na transbordadora Discovery. Comezou co obxectivo de estudar os campos magnéticos do Sol, as partículas dos planetas, o po do cosmos, o vento do Sol... pero visto desde unha perspectiva completamente diferente.

Aínda que o obxectivo da sonda, denominada mitoloxía, era o Sol, a sonda saíu en dirección contraria, cara a Júpiter. Por que? A pesar da súa rápida evolución, a sonda Ulysses non podería deixar de lado a eclíptica, o máximo círculo da Terra ao redor do Sol. Con todo, Júpiter, debido á súa forza de atracción, era capaz de cambiar a dirección da sonda, coma se fose una viguilla que lanzaría a sonda cara aos polos do Sol. A pesar de que o camiño era longo, non se vía outra opción paira deixar a eclíptica, polo que a sonda partiu así.

Tras 1.000 millóns de quilómetros, a sonda Ulysses achegouse a principios de 1992 ás zonas de Júpiter. Camiñou sobre a atmosfera do planeta xigante, a uns 378.000 quilómetros, paira cambiar de dirección e saír da eclíptica por influencia júpiter, cara ao Polo sur do Sol.

O 26 de xuño de 1994 chegou oficialmente ao Polo sur do Sol, a 345 millóns de quilómetros. Lonxe, moi lonxe, pero nunha perspectiva até entón descoñecida. Pouco máis dun ano despois, o 31 de xullo de 1995 a sonda chegou sobre o Polo norte. A sonda Ulysses recolleu una serie de datos sobre o campo magnético solar e o vento do Sol, entre os que se atopa a ausencia de polos magnéticos, a uniformidade e radialidad dos campos magnéticos de ambos polos a velocidade do vento dos polos ao ecuador baixa á metade, de 800 quilómetros por segundo a 400.

Novo ano 2000

Tras completar a órbita, a sonda Ulysses continuou o seu camiño. Hai un ano percorrera 3.800 millóns de quilómetros sen problemas, a pesar de que nalgún momento cometa algún pequeno erro.

En setembro do próximo ano volverá ao Polo sur e completará o seu percorrido polo Polo sur en xaneiro do ano 2001, mentres que en setembro terá lugar no Polo norte. Nesta ocasión espérase obter novos datos, xa que a situación do Sol na actividade é diferente á de fai 6 anos. Nesta ocasión queren recoller datos sobre as manchas solares. Oficialmente con iso, a longa viaxe da sonda Ulysses darase por finalizado, quizá non por duración, pero a distancia moito máis longo que o daquela mitoloxía Ulises. Comeza entón a viaxe dos científicos, que terán que dedicar moito tempo a investigar unha chea de datos recolleitos.

Publicado en 7