Txikitasuna arakatzeko erraldoia

Partikulen azeleragailuetan, izenak adierazten duen horixe egiten dute zientzialariek: partikulak azeleratu; azeleratu eta talka eginarazi. Atomoa baino txikiagoak diren partikulekin egiten dute lan, fisikaren eta unibertsoaren printzipioak hobeto ezagutzeko.

Horren hitz gutxitan esaten den hori egiteko, baina, punta-puntako teknologia behar dute. Punta-puntako teknologia behar dute esperimentuak egiteko (azeleragailua 27 kilometroko tunel zirkular batean dago kokatua, protoiak azeleratu eta kontrolatzeko iman supereroale izugarri eraginkorrak behar dira, ia-ia zero absolutuan lan egingo dute, hutsean...); eta punta-puntako konputazio-ahalmena behar dute emaitzak jaso, aztertu eta interpretatzeko (egin kontu, kalkulatu dute urtean 15 petabyte informazio metatuko dutela, 2.250.000 DVD betetzeko adina; eta informazio hori eskuragarri eta erabilgarri jarri behar da munduko osoko fisikarientzat). Proiektu erraldoia da LHCa , eta oso inbertsio handia eskatu du. Atzera-aurrera ugari izan ditu ibilbidean, eta hiru hamarkada joan dira lehenengoz aipatu zutenetik; baina, azkenean, martxan jarriko dute laster.

Genevako LHC azeleragailuan protoiekin egingo dute batik bat lan. Izugarri azeleratuko dituzte, eta izugarrizko energiarekin talka eginaraziko diete. Eta zientzialariek talka horien emaitzak ikertuko dituzte; alegia, talka horietan zer partikula sortzen diren ikertuko dute, zer fenomeno gertatzen diren behatuko dute, esan bezala, unibertsoaren printzipioak, edo, gauza bera dena, fisikaren oinarrizko legeak, hobeto ezagutzeko.

Fisikariek partikulen fisikaren Eredu estandarra erabiltzen dute oinarrizko mundu horretan beren burua gidatzeko. Grabitatea alde batera utzita, eredu horrek indar fisiko guztiak deskribatzen ditu. Partikula eta indar subatomikoei buruz ezagutzen den ia guztia biltzen duen teoria da, eta horiek denak zein haien arteko harremanak printzipio- eta ekuazio-bilduma zehatzen bidez deskribatzen ditu. 1970eko hamarkadan osatu zuten, eta unibertsoa deskribatzeko gaurdaino sortu duten tresnarik onena da. Izan ere, geroztik egin diren aurrerapenek berretsi egin dute beti. Hala ere, eredu horrek ez ditu har

i

-mutur guztiak lotzen, eta, haietatik tiraka, beste teoria batzuk ere sortu dira. Hari-muturren eremu horretan lan egingo du CERN laborategiaren azeleragailu berriak. Izan ere, fisikariek kalkulatu dute orain arte detektatu edo sortu ezin izan dituzten partikulak sortu eta detektatu ahal izango dituztela azeleragailuak lan egingo duen energia-mailan.

Horietako bat, desiratuena, Higgs bosoia deritzona da. Eredu estandarraren arabera, Higgs bosoia oinarrizko partikula bat da, eta partikulek masa izatearen erantzulea da. Higgs bosoia Eredu estandarraren muinean dago, eta existitu egin behar du, eredua beteko bada. Kontua da inoiz ez dutela detektatu, 1960ko hamarkadan iragarri zuten arren. Baina garaia heldu omen da, eta proiektuko partaideek uste dute LHCaren gaitasunaren eskutik asko jota bi urteko epean detektatuko dutela.

Lortzen dutenean, oso ekarpen garrantzitsua izango da, unibertsoa ulertzeko erabilitako eredua berretsiko baitu. Hala ere, fisikariek irrika handiagoz itxaroten dituzte kasik Eredu estandarraz haratagoko aurkikuntzak. Zaila da zehaztasunez ulertzea zein izan litezkeen horiek: materiaz eta antimateriaz hitz egiten dute; supersimetriaz, Eredu estandarraren ondorengoa izan litekeen ereduaz; dimentsio berriez, zulo beltz ñimiñoez, partikula berri ezezagunez, bai eta materia ilunaz ere...

Hala ere, zehazki ez ulertuta ere, ideia nagusia fisika berria da, sorpresak espero eta nahi dituzte. Partikulen fisikan lanean diharduten fisikariak ziur daude LHCa mundu berri baten atea izango dela, eta azeleragailua martxan noiz jarriko irrikaz daude. Horren adierazle, lanean hasi aurretik sortu duen literatura: LHC azeleragailua 4.000 ikerketa-artikulutan aipatzen da modu esanguratsuan (lehenengoz, 1984an); CERNen haren aurrekoa izan denak apur bat gutxiago sortu ditu lanean aritu den 14 urteetan.

Berria -n argitaratua