Pompeya: o que era, o que parece e todo, da man da química
2018/09/01 Galarraga Aiestaran, Ana - Elhuyar Zientzia Iturria: Elhuyar aldizkaria
Maite Maguregui Hernando, membro do equipo de investigación da UPV-EHU e doutora en Química leva dez anos investigando os frescos de Pompeya. Lembra como empezou un equipo de aquí traballando no xacemento de Pompeya: “Coñecemos a unha muller finlandesa, a propia química da Universidade Metropolitana, que mostrou gran interese pola metodoloxía coas ferramentas que utilizabamos. Grazas a el fomos por primeira vez a Pompeya”.
De feito, utilizan ferramentas portátiles paira realizar análises. Metodológicamente non se limitan á análise de pigmentos, morteiro e outros elementos, senón que tratan de aclarar como eran en orixe e como e por que se degradaron. O investigador da Metrópoli traballaba co equipo arqueolóxico EPUH en Pompeya e falou con eles para que o equipo de Maguregui fose alí.
Así, en 2008 recolléronse pequenas mostras de pintura mural. Foron analizados no laboratorio da UPV-EHU e os resultados foron “moi satisfeitos”. En 2009 publicouse tamén un artigo científico coa publicación de devandita investigación.
Invitación a investigar en Pompeya
Foi o traballo de fin de tese de Maguregui, polo que foi tan especial paira el recibir a invitación para que o ano seguinte acuda a Pompeya a investigar: “Foi emocionante. Logo te afás, pero naquela primeira ocasión, por exemplo, recordo que me emocionou moitísimo ver o pouco que avanzamos. Porque as casas, as rúas... aínda temos esas cousas, incluso os pasos de peóns!”
Casa de Marcus Lucretius, a casa de Marcus Lucretius. As escavacións rexistradas de Pompeya iniciáronse aproximadamente en 1850, e desde fai case 170 anos escavouse esta casa, pero nas beiras aínda queda a zona non escavada, que era o obxectivo dos arqueólogos EPUH. “Nun principio tratábase de investigar a natureza dos pigmentos, pero cando fomos alí vimos que había unha chea de traballos que facer”, explica Maguregui.
Desde aquel primeiro ano a xestión cambiou, o que afectou á forma de facer o traballo. Nun principio, ao xacemento de Pompeya só podían acceder investigadores. Con todo, ao ano seguinte, grazas a unha subvención da Unión Europea, púxose en marcha un ambicioso proxecto de investigación e protección da Pompeya (Grande Progetto Pompei), que desde entón é un control máis estrito e que queda rexistrado. Tamén se reduciron os permisos de recollida de mostras, polo que as súas ferramentas portátiles son fundamentais para poder obter información na propia zona arqueolóxica. Isto imponlles uns límites de traballo, pero ao mesmo tempo Maguregui valora positivamente os criterios de conservación e restauración adoptados polo Parque Arqueolóxico de Pompeya.
Coa creación do proxecto APUV (Analytica Pompeiana Universitatis Vasconicae) realizáronse tres campañas en casa de Marcus Lucretius entre 2010 e 2012. Na actualidade participan neste proxecto dez investigadores do grupo IBeA. O traballo do grupo consistiu en analizar as pinturas murais. Así resumiu o traballo realizado por Maguregui: “Nas casas romanas existía un salón, o triclinio, no que se atopaban as pinturas murais máis espectaculares e elaboradas. Con todo, nas casas escavadas no pasado, é habitual que falten as imaxes máis espectaculares das pinturas murais que se desprendían das paredes e levábanas ao Museo de Arqueoloxía de Nápoles. Nós tivemos a sorte de poder asistir ao museo. Así, analizamos a pegada da pintura mural que actualmente se conserva no muro e a parte extraída da mesma”.
Segundo el, foi moi interesante para ver como afecta a atmosfera actual a estes materiais, xa que os fragmentos que se atopan no museo están moito mellor conservados. “Ademais de estudar o pigmento, caracterizamos o morteiro. De feito, sobre el aplícanse os pigmentos, que tamén sofre a degradación: poden producirse salgues, biocolonizaciones... Así pois, puidemos analizar as diferenzas entre a evolución do pigmento e o morteiro no xacemento e no almacén do museo”.
En 2012 os arqueólogos finalizaron o labor de Marcus Lucretius, polo que se concluíu o labor do grupo IBeA. Un tempo despois, con todo, coñeceron a un equipo da Universidade de Valencia que estaba a investigar en Pompeya e propuxéronlles colaborar. Así, Ariadna foi á súa casa en 2014, onde analizaron as súas pigmentos e materiais.
Fortuna
E unha vez máis Maguregui confesa que a sorte lles acompañou: “Xusto alí, recibimos unha visita. O caso é que no interior de Pompeya hai un laboratorio onde se atopan os materiais extraídos do xacemento. Teñen un equipo mínimo para realizar algunhas investigacións básicas, e cando nos viron sorprendéronnos coas nosas ferramentas e traballo. Entón dixéronnos que falarían co xestor principal de xacementos da zona, e así conseguimos a invitación a asinar un convenio”.
Así, en 2015 asinouse un convenio entre a UPV e o Parque Arqueolóxico de Pompeya, que lles permitiu coñecer unha terceira casa: Casa degli Amorini Dorati ou casa dos cupidos dourados, na parede da habitación do propietario, nuns discos de vidro recubertos de ouro que inscribirán a imaxe do cupido. E hoxe en día seguen na mesma casa, a pesar de que o convenio tiña vixencia até o ano 2017, agora renovárono até o ano 2020.
Segundo Maguregui, é moi interesante porque esta casa está aberta. “O visitante venos traballando e é bonito, ao mesmo tempo que facemos divulgación. Temos posters con información e fannos preguntas. Coñecemos a persoas de todo tipo e lugar, incluíndo a químicos, e créanse conversacións enriquecedoras”.
Ferramentas e técnicas
Son ferramentas que utilizan un dos aspectos que esperta a atención do público e non só dos visitantes: Os investigadores de Pompeya tamén mostraron interese por eles desde o principio e, en certa medida, grazas a eles atópanse os membros de IBeA. Maguregui explicou que, no mundo da arte e a conservación, teñen que utilizar técnicas non destrutivas, como as de IBeA: “Utilizamos técnicas espectroscópicas e algúns aparellos, por exemplo, teñen forma de pistola ou similar e funcionan apoiados sobre a parede. Non necesitamos tomar mostras e os útiles non deixan efectos sobre a superficie”.
Os seus métodos son elementais e moleculares. “Combinamos os datos obtidos con ambos. Por exemplo, se observamos con técnicas elementais a presenza de calcio e xofre, posteriormente, mediante técnicas moleculares, podemos observar a presenza de yeso na zona de estudo. Ou con pigmentos como o cinabrio, un pigmento de cor vermella, é o sulfuro de mercurio. Vemos, por tanto, con técnicas elementais o mercurio e o xofre, e coas moléculas, como están estruturados estes elementos a nivel molecular”.
Evolución dos pigmentos
Isto permite coñecer o estado actual dos pigmentos. En canto á súa evolución no tempo, a súa relación co Museo Arqueolóxico de Nápoles foi de gran axuda xa que puideron analizar os pigmentos orixinais que conteñen: “Na escavación descubríronse os pigmentos triturados, o po pigmento, os cuencos cerámicos que contiñan. Así pois, analizamos todo o palet da época: vermello, amarelo, verde, azul... Eran principalmente vermellos e amarelos, con branco e negro. Logo, para facer detalles máis espectaculares, utilizábanse azuis e verdes. Finalmente usaban tamén rosa, pero só de cando en vez”, explica Maguregui.
De feito, desenvolveron unha metodoloxía para determinar a natureza dos colorantes utilizados especificamente para obter a cor rosa: “Vimos que o colorante extraíase das raíces dunha planta especial, cocendo as raíces. De feito, naquela época tamén se obtiña esa cor do interior dalgunhas cunchas, pero nos pigmentos estudados non se atopou o mesmo, senón o derivado das raíces”.
Maguregui aclara que o resto son de orixe mineral e pigmentos de terra: “Por exemplo, os vermellos e os amarelos son terras, moitas delas con restos de minerais volcánicos. É máis, cando analizamos as terras volcánicas do xacemento, non só nos fixamos nos pigmentos, senón que nos fixamos na súa influencia. E é que a erupción tivo consecuencias notables nas pinturas”.
De amarelo a vermello
Exemplo de pigmento ocre. O ocre amarelo é un pigmento de terra que, segundo a súa composición, se deshidrata por acción da calor. Así, cando o material proxectado en erupción golpeou as paredes, a temperatura provocou que o ocre amarelo se deshidratara e convertésese en de cor vermella. Por iso, a pesar de que hoxe en día existen máis de duascentas paredes vermellas, antes eran moito menos, xa que moitas delas eran de cor amarela.
Esta é unha das liñas da AAI: desenvolver unha técnica portátil, con métodos non destrutivos, que permita diferenciar entre os propios vermellos e os orixinalmente amarelos. Para iso xa publicaron un modelo con ferramentas elementais. O seguinte paso é desenvolver o modelo molecular para coñecer a temperatura que sufriu cada parede. Iso é o que están a facer agora.
Procura da fonte
Outro dos pigmentos que investigan é o cinabrio. “É vermello, pero moi vermello intenso, brillante”, matiza Maguregui. Era moi caro, “porque non é a terra, senón o mineral, e non o tiñan alí, tíñano que traer”. Pois ben, o obxectivo do equipo investigador é saber de onde traían. Di que en España hai un lugar onde se extraía o cinabrio na época romana. Ela pode ser o berce do Cinabrio de Pompeya. Con todo, tamén en Italia existe outra mina, tamén de época romana. Por tanto, agora estase procedendo á recollida de mineral nestas zonas para a súa posterior análise e observación de si poden aclarar a orixe de Pompeya.
Ademais, están a realizarse outras análises co cinabrio, que se degrada co tempo: o vermello vólvese negro. A modo de exemplo, cita unha parede da Casa degli Amorini Dorati: “Se ti ves e ninguén che di nada, pensarás que é negro. Nós sabemos que era vermello. Por tanto, a nosa intención é aclarar cales foron as causas deste cambio de cor. Hai algunhas hipóteses, pero como non está do todo claro, no laboratorio imos realizar simulacións para analizar as consecuencias que ten cada axente”.
Mirando cara adiante
Ademais de clarificar o sucedido no pasado, traballan de face ao futuro. Por exemplo, creouse un biocida con aceites esenciais extraídos dalgunhas plantas do xacemento. Estes aceites esenciais han demostrado que matan os fungos, pero aínda só no laboratorio e con certos fungos.
Agora teñen que facer máis probas para confirmar que en Pompeya tamén será efectivo e cal é o seu espectro, é dicir, a quen afecta. Para iso, primeiro crearán probetas, con materiais como o de Pompeya, e despois virá a fase final: probar en realidade.
Doutra banda, tamén se están realizando probas con morteiro. E é que, segundo advertiu Maguregui, nos muros de Pompeya non se poden usar cementos ou materiais deste tipo, “non só por motivos estéticos senón porque causan danos nos muros orixinais”. Por tanto, buscan materiais compatibles cos utilizados polos romanos. Ademais, deberán ser facilmente retirables si no futuro inventáronse mellores materiais para substituílos.
Así, utilizan materiais puzolánicos. Na época romana empregábanse minerais volcánicos para endurecer e reforzar. A intención dos AAI é que, analizando a composición dos morteiros, observen si conseguen facer un morteiro similar.
Machu Picchu
Á marxe da Pompeya, o grupo IBeA tamén está presente noutros xacementos. Por exemplo, Héctor Morillas Loroño investiga no parque arqueolóxico de Machu Picchu. Entre outras cousas, analizou as súas rocas graníticas e investigou as consecuencias da biocolonización.
Ademais, nalgúns refuxios situados na súa inca ruta atópanse pictogramas e pinturas que investigaron os pigmentos utilizados na súa elaboración. Por exemplo, en pigmentos negros, vermellos e laranxas detectouse carbón, hematita e beta-caroteno respectivamente. É máis, han visto que a cor laranxa non era o orixinal; estas marcas están colonizadas por algas que lles dan o beta-caroteno das algas. Así, do mesmo xeito que en Pompeya, a Química utilízase para separar o que parece, todo e todo.
Gai honi buruzko eduki gehiago
Elhuyarrek garatutako teknologia
