Pentsamendu kritikoa

Iristen zaizkigun informazio faltsuak eta jarrera negazionistak identifikatzeko, ezinbestekoa da jarrera kritikoa izatea. Pentsamendu kritikoa da, hain zuzen, pertsonak informazioa lortzeko eta ebaluatzeko duen gaitasuna. Ebidentzietan oinarrituta eta aurreiritziak alde batera utzita, informazio horren egiazkotasuna argitzeko saiakerari esaten zaio.

Pentsamendu kritikoa garatzeko dekalogo hau baliagarria izan daiteke ikasleentzat. Beren jarrera autoebaluatzen lagundu diezaieke:

1. Gure usteak zalantzan jarri: Askotan, eskuartean daukagun informazioa ontzat emateko, nahikoa izaten da norberaren iritziarekin bat datorren argudiaketa bat beste baten ahotik entzutea. Baina pentsalari kritiko batek zalantzan jartzen ditu gai baten inguruan dituen iritzi propioak, kontuan hartzen ditu beste iritzi batzuk, eta iritzi horien argudioak ulertzen saiatzen da.
2. Argudioak ematean, ebidentzietan oinarritu: Argudiatze-prozesua kate batekin alderatu daiteke; argudio bakoitza katearen maila bat da, eta, beste argudioekin batera, baieztapen bat defendatzeko balio du. Argudio bakoitza ebidentzietan oinarrituta defendatu behar denez, kate-maila bakar batek huts eginez gero, ez du balioko argudio-prozesuak. Beraz, ezinbestekoa da katearen maila guztiek argudio sendo eta koherente bat osatzea.
3. Galderak egin: Zalantzak izateko eta galderak egiteko gaitasunak pentsamendu kritiko sendoa garatzera bultzatzen gaitu. Gainera, galdera batek beste galdera batera eraman ohi du, eta, ikerketaren eta analisiaren bidez erantzunak bilatzean, gai bati buruzko ezagutza eta ikuspegiak zabaltzen ditugu. Galderei esker, gure pentsamenduan sakondu, suposizioak zalantzan jarri eta egoera hobeto ulertuko dugu. Ideia berriak eta irtenbide berritzaileak sortzeko gaitasuna garatzen ere laguntzen digute.
4. Behatu eta esperimentatu: Esperimentazioa eta behaketa funtsezko elementuak dira pentsamendu kritikoa garatzeko. Esperimentazioaren bidez, gure ideiak probatu, eta gure usteak baieztatzeko edo ezeztatzeko oinarri izango diren emaitzak lortzen dira, zeinak baliagarri izango baitira gure erreferentzia propioak eraikitzeko.Esperimentuak egiterik ez dagoenean, baliabide faltagatik edo esperimentuen konplexutasunagatik, garrantzitsua da iturri fidagarrien eta komunitate zientifikoaren iritzia erabiltzea informazio sinesgarria lortzeko. Hala, esperimentazioa, behaketa eta informazio fidagarriaren bilaketa konbinatuz, erabaki informatuak hartzeko eta inguratzen gaituen munduaren ulermen zehatz eta arrazoitua izateko gaitasunak garatuko ditugu.
5. Datuak bilatu: Baieztapen batean azaldu nahi dena neurtu baldin badaiteke, hau da, azaltzen dena argudiatzeko zenbakiak erabil badaitezke, askoz ere sinesgarriagoa izango da, objektiboagoa izango baita. Neurtu ezin denak, berriz, anbiguoagoa eta kualitatiboa denez, azalpen eta interpretazio subjektibo asko izan ditzake. Horrek ez du esan nahi neurtu ezin den zerbait gezurra denik; zalantzarik gabe, datu kualitatibo askok egiak azaleratzen dituzte, baina datuetan oinarritu gabe zailagoa da haien sinesgarritasuna defendatzea.
6. Eztabaiden argudioak landu: Eztabaidetan, inork ez du egia absolutua. Edonoren iritzia ezeztatu daiteke kontrako argudioen bidez. Baina argudio bat okerra dela erakusteko erabiltzen diren kontrako argudioek, sinesgarriak izateko, ebidentzietan oinarrituta egon behar dute. Pentsalari kritiko batek, gainera, errespetuz eta besteak ulertzeko moduan azalduko ditu kontrako argudioak, inor barregarri utzi gabe etaerruki faltsua erakutsi gabe.
7. Kontuz fake newsekin! Sare sozialek asko aldatu dute informazioa kontsumitzeko modua, eta informazioak etengabe bonbardatzen gaitu formatu eta euskarri askoren bidez. Baina, zer gertatzen da jasotzen dugun informazio gehiena egiazkoa ez denean?

Albiste faltsuak birus biologikoak baino azkarrago zabaltzen dira, abiadura bizian. Horregatik, adi egon behar dugu iristen zaizkigun eta zabaltzen ditugun informazioekin, eta pentsamendu kritikoa erabili behar dugu. Izan ere, irakurtzen edo entzuten duten guztia sinesten duten pertsonen bidez egiten dute aurrera fake newsek.

Badira gako batzuk fake newsak identifikatzeko:

• Ez erreparatu albistearen izenburuari bakarrik, irakurri osorik.
• Bilatu informazioaren jatorria, ea fidagarria den.
• Eszeptizismoz aztertu oso harrigarriak diren baieztapenak.
• Kontrastatu informazioa iturri batean baino gehiagotan. Leku bakarrean azaltzen bada albistea, zalantzan jarri.

8. Komunitate zientifikoak onartutako baieztapenak ezagutu: Askotan gerta dakiguke informazioa pertsona famatu baten edo nolabaiteko autoritatea (politikoa, erlijiosoa, zientifikoa...) duen edo sinesgarritasuna ematen diogun gertuko pertsona baten bidez jasotzea. Baina, kontuz! Ospea izateak edo guretzat konfiantzako pertsona bat izateak ez du bermatzen informazioaren egiazkotasuna, ezta pertsona hori autoritate zientifiko bat bada ere. Ematen den informazioaren arloan aditua izateak ere ez dio sinesgarritasun osoa ematen pertsona horri, eta ezinbestekoa da jakintzagai horretan adituak diren beste batzuen iritzia ere ezagutzea; hau da, komunitate zientifikoaren iritzia ezagutzea.

Alabaina, ezagutza ez dago akademian soilik. Ezagutzen ekosistema osatu behar da gai baten inguruan. Bestela, akademizista izateak eragin dezake legitimitatea ezagutza jakin bati soilik ematea eta bazterrean uztea, esaterako, ezagutza tradizionala.

9. Adi negazionismoari!  Askotan, interes ekonomiko handiena dutenak dira gehien hitz egiten dutenak. Beraz, adi zer sinesten dugun. Edozein iritzik ez du balio. Zientzialariek hamarkadak daramatzate datuak eta ebidentziak jasotzen. Horretan oinarritu zure argudioak.

Batzuetan, errealitatea deserosoa da, eta gizakiok errealitatea ukatzera jotzen dugu. Mugimendu negazionistak sortzen dira errealitatea onartu nahi ez dutenen artean.

Negazionismo-mota batzuk begien bistakoak diren arren, beti ez dira erraz identifikatzen: “beti gertatu dira aldaketak kliman”, “zientzian ez dago erabateko kontsentsurik”, “teknologia berdeak dira klima-larrialdiari aurre egiteko irtenbidea” (positibismo teknologikoa), “ez dago zereginik” (ezkortasun klimatikoa),”espezieak desagertzea normala da”…

Adi, esaterako, klima aldatzen ari dela onartzen ez duten diskurtsoekin. Begiratu zientzialarien datuei, ea zer dioten.

Eta adi klima-aldaketa onartu bai baina behar diren neurriak hartzeko prest ez daudenekin, CO2 gutxiago sortu beharrean CO2 -a xurgatzeko teknologiak bakarrik proposatzen dituztenekin, edo beren bizimodua aldatzeko prest ez daudenekin.

Adi arazoa teknologia berrien bidez konponduko dela esaten dutenekin. Auto elektrikoek gutxiago kutsatzen dute, baina nahikoa ote da hori CO2 -kontzentrazioa behar beste murrizteko, egungo garraio-bolumena birplanteatu gabe? Halako diskurtsoek, teknologiaren potentzial handiaren aitzakian, benetako eztabaida saihesten dute. Teknologiak arazoak konpontzeko balioko duela sinestarazteak atzeratu egiten du oinarrizko arazo horien aurkako neurri eraginkorrak hartzea.

10. Iritzi propio eta formatua izateko, ikasteko bideak daude:  Argi dago pertsona batek ezin duela dena jakin. Zientzialariek nahiz edozein gairen inguruko adituek ere ez dute jakintzaeremu guztiei buruzko prestakuntzarik, arlo jakin batzuetan espezializatzen baitira. Baina zerbait ez ezagutzea edo gai bati buruz gutxi jakitea ez da txarra, ezjakintasun hori gaiari buruzko jakin-mina pizteko gai baldin bada. Kontuan izan, gainera, “zalantza” edo “geure buruari galderak egitea” dela ikasteko bide nagusietako bat, eta gai baten inguruan gehiago jakin ahala sortzen direla zalantza gehiago.

Edukietan sakontzeko, sakatu hemen.

Proiektu hau Elhuyarrek sustatu du, eta Gipuzkoako Foru Aldundiko Ekonomia Sustapeneko eta Proiektu Estrategikoetako Departamentuaren laguntza du.