“A memoria é das mulleres”
baixo o título “Construíndo memoria, desenterrando o pasado”, a arqueóloga Lourdes Herrasti Erlogorri e Ana Galarraga Aiestaran mantiveron unha charla dentro do ciclo “Á luz das mulleres científicas”. Falaron da súa traxectoria en Aranzadi, das súas investigacións arqueolóxicas e do aspecto humano que hai detrás delas. Herrasti participou en importantes achados arqueolóxicos e nos últimos anos dedícase principalmente á exhumación de fosas da Guerra Civil española. Nestas páxinas recóllense por escrito as pasaxes máis significativas da conversación.
Estudei Xeografía e Historia en Vitoria, e mentres estudaba alí, a miña profesora Amelia Baldeón preguntoume si quería ir a unha escavación de Gipuzkoa aquel verán. Díxenlle que si, fomos ver a Jesús Altuna, e entón comezou a miña relación con Aranzadi. Desde entón, estou en Aranzadi.
Precisamente estiven no Riel, onde apareceu o óso do primeiro can domesticado en Europa.
Si, empecei no Paleolítico e acabei na época contemporánea, estudando as fosas da Guerra Civil. Percorrín todo o camiño cronolóxico.
Non. A arqueoloxía ten un método que se pode aplicar da mesma maneira en xacementos antigos e actuais. O método é válido en calquera lugar e para calquera época.
A traxectoria do ser humano, como o ser humano vivía o seu tempo. Ou como morreu; a min interésame máis sabelo.
Así é. E agora, nas fosas da Guerra Civil, non atopamos roupa, pero os obxectos que lles rodean dannos moita información sobre os enterros. Que costumes tiñan, si eran fumadores, si crían ou non, porque colgaban medallas, por exemplo...?
Cando escavamos unha ou dúas, atopámonos con familiares na zona. Nunha escavación do Paleolítico non tes nada diso: estás ti, arrincas a terra e examínala, pero non tes ningún sentimento. En cambio, cos familiares ao teu lado, iso dálle outro valor e, ademais, dáche outras sensacións. É moi diferente e ademais os intercambios son diferentes. Vostede non ten diante un óso, senón o esqueleto dunha persoa e, ao seu lado, os seus descendentes.
Aquí non podemos queixarnos. temos un convenio co Goberno Vasco desde o ano 2002 e na actualidade realizamos todos os traballos a realizar co Instituto Gogora. En Navarra tamén ocorre o mesmo; desde 2015 temos un convenio co Instituto Navarro da Memoria, e contamos co apoio e a axuda de todo o que facemos.
En cambio, no resto do Estado hai de todo.
Iso é. É un verdadeiro traballo en equipo, traballamos entre todos. Aí están os sedimentólogos, especialistas en Prehistoria, biólogos... hai persoas cunha formación moi variada.
E, como se dixo, investigamos a morte. Aquí temos o esqueleto máis antigo do País Vasco. Atopámola en Jaizkibel, nunha cova, e é, sen dúbida, a máis antiga que se coñece. E estaba nesa posición [en actitude fetal].
Empezamos a estudar as covas. No Paleolítico, e máis tarde no Neolítico e a Idade do Bronce, os cadáveres eran enterrados. Aparecen os esqueletos, e ao redor, os colgantes, por exemplo, os grans dos colares. Ou puntas e outras armas que se necesitarían na próxima vida. Isto era o que os arqueólogos traballaban especialmente, pero Paco e eu estudamos os ósos. A través dela sabemos que enfermidades padecían, por exemplo. Tamén sabemos a idade, máis ou menos.
Sobre todo, sacamos ósos das necrópoles ou igrexas. Son de orixe medieval, onde aparecen os esqueletos, xeralmente completos. As sepulturas poden ser de pedra, madeira ou outros materiais. E ao examinalo vemos que, nunha delas, tiña as costelas rotas; na outra, padecía artrose, moi desenvolvida, o que, por suposto, causáballe dor... Tamén estudamos os dentes e así sabemos cal era a súa dieta, branda ou dura.
Iso é. Para tirar, por exemplo, para traballar o coiro ou os cordóns... Tamén usaban escarvadentes para limpar os espazos entre os dentes e os dentes. Tamén se atoparon en Atapuerca, unha práctica moi común.
E analizando todo, obtemos o perfil demográfico. É dicir, cantos nenos había, cantos homes, cantas mulleres, e faise unha división por idade e sexo. Isto demostra o tipo de sociedade que era. Por exemplo, é normal que as mulleres morran antes que os homes. Moitas mulleres morrían no parto.
San Juan Ante Portam Latinam é unha xoia. atopámola en 1990; eu estaba embarazada. A miña filla naceu en xuño e, un mes e medio despois, estaba na escavación. Dáballe o peito e volvía á escavación.
Aquí atopamos, baixo un refuxio de roca, os ósos de 323 persoas. Todos xuntos. Iso significa que foron enterrados ao mesmo tempo. Isto non é normal. Quere dicir que algo malo ocorreu. Pode ser unha enfermidade, unha masacre ou un conflito entre elas.
Vese que un ten unha frecha entre as costelas. Outros teñen pedras no seu interior. Un deles ten a punta da pedra xarada na columna vertebral e así foi asasinado. O mozo, de 26 anos, rompéralle a medula espiñal e, por tanto, faleceu nese mesmo momento. Outros seguiron coa punta da frecha. É curioso. Un teno no brazo, entre o cubículo e o radio. O outro, no pescozo.
Está claro que tiñan grandes conflitos, que había moita violencia e que se pelexaban uns contra outros. Por iso están todos enterrados xuntos. Son máis de trescentos, dos cales cen son menores de cinco anos. De verdade foi un xacemento singular.
Se tiñan unha ferida na cabeza, os médicos ou falsos médicos realizaban intervencións: perforaban o cranio. É de supor que morrerían, non morrían, seguían vivindo. En Álava hai un caso cun buraco de 5x5 cm que sobreviviu.
Hai que recoller os ósos, limpalos ben, preparalos ben e despois reconstruílos para que se entenda. Temos que facer o puzzle.
Ademais dos ósos, estudamos as momias. E onde as momias, en Exipto? Non, tamén temos momias ao redor.
Efectivamente, esta é de Mondragón. Chamábana Amandre Santa Inés. O meu defunto pai contoume que na igrexa de San Juan, cando el era pequeno, había unha momia dun tal dre. Fomos preguntar á igrexa, e o cura dixo que non, que non estaba. Pero logo preguntou mellor, e a momia estaba oculta debaixo da escaleira. E é Inés Ruiz de Otalora, un personaxe moi importante, porque o seu marido era o señor Okariz, o secretario Felipe II.aren. E ambos foron traídos a Mondragón. Inés foi traída momificada, primeiro porque foi enterrada en Valladolid.
Como a xente vía que esa muller non podrecía, crían que era máxica. Crearon unhas coplas, unha ladaíña «Amandre Santa Inés/ Bart inddot amets/ Ona bada bixon partez/ Si é malo por algún lado». Actualmente exponse na igrexa de San Juan.
Son cousas moi impresionantes, moi impresionantes, e moi vespertinas. Entón chega un momento no que tes que endurecerche. Tes que pór unha distancia, de non ser así os sentimentos desbordar e devóranche.
Para realizar a proba de ADN non basta con ter ósos. Necesitamos a alguén da familia para comparar mostras. Se non temos familia non podemos identificala. E aquí [Illas Falkland] conseguimos identificalos a todos excepto a dúas. Agora, os veteranos da guerra, que sobreviviron, colaboran nas escavacións, en forma de terapia, xa que o pasaron moi mal. A maioría non o superaron, senten abandonados, vendidos, e están a realizar escavacións arqueolóxicas para recuperar dalgunha maneira esa memoria. Por tanto, a arqueoloxía ten grandes valores.
no ano 2000 fomos por casualidade a León. Chamáronnos. Ían facer unha exhumación e preguntáronnos si queriamos ir, e fómonos. Non podiamos imaxinar o que atopariamos e moito menos todo o que trouxo despois. Fomos traballar a unha fosa, pero non sabiamos que a Guerra Civil había causado tantos mortos. Tantas persoas asasinadas ilegalmente. Son asasinatos.
son polo menos 111.000 os nomes das 111.000 persoas que recibiu Garzón. E pensa que até 130.000 nós poden ser. A maior parte foron asasinados á forza do Ti e foron sepultados clandestinamente no subsolo. Perdidos na memoria e escondidos para toda a sociedade. Enterráronse en silencio, porque houbo medo. Rompemos este silencio e os desenterramos. E a maioría das veces veñen mulleres [a informarnos dos xacementos], porque a memoria é feminina. En castelán dise “a memoria” en feminino, e así é, porque a memoria está en mans das mulleres. Eles gardan a memoria da familia: fotos da familia, historias familiares...
Partindo da foto dun bebé que lles explicou onde estaba a fosa do seu pai, explicou algúns danos significativos ata que se esgota o tempo para a conversación. Historias duras, cheas de crueldade e humanidade. E de cada exhumación, de como romperon o silencio, de como recuperaron a memoria.
Buletina
Bidali zure helbide elektronikoa eta jaso asteroko buletina zure sarrera-ontzian
Teknopolis
