“Gustaríame que a nanotecnoloxía aliviase a dor das enfermidades”
Txema Pitarke vive inmerso no mundo do anano. Percíbese a impresión que o ser humano adquiriu a capacidade de manipular un a un os átomos e as moléculas. Refírese ás tecnoloxías cuánticas, pero, cando se lle pregunta que é o que a nanotecnoloxía quere que sexa prioritario, teno claro: aliviar o sufrimento das persoas. Tamén é director de nanoGUNE, catedrático de Física da UPV e presidente da Fundación Elhuyar.
Deille todo o que puiden. É o meu traballo e tamén a miña afección. Non é a única afección, por suposto, pero si unha das máis importantes.
Máis do que eu deille a el: un oficio moi querido, e unha forma de entender o universo e a nosa contorna. Creo que calquera oficio inflúe na maneira en que un ve a vida, e máis aínda a ciencia. Dá unha forma especial de entender a vida. A ciencia dotoume tamén dos recursos imprescindibles para o meu desenvolvemento persoal e profesional.
De mozo a min gustábanme moitas cousas, non só a física. Cando estudaba na universidade, estaba fascinado polo formalismo: física teórica, cosmología, enerxías altas, partículas… Ao final, traballei na física da materia condensada. Na miña tese fixen un traballo teórico sobre a física do microscopio de túneles, entre outras cousas. O microscopio túnel, recentemente desenvolvido naquela época, converteuse nunha ferramenta moi importante que deu inicio á nanotecnoloxía.
Naquel momento achábame completamente entregado á investigación de Cambridge. Un día veu Etxenike de Euskal Herria, e na cea, por sorpresa, díxome que si crearía un centro de investigación en nanociencia en Donostia, empezando de cero. Ao día seguinte aceptei. Estaba a facer unha investigación moi interesante en Cambridge, pero cando vin ante os meus ollos a posibilidade de construír un proxecto deste tipo desde cero, quixen afrontar o reto.
Traxe unha maneira de facer ciencia do mundo anglosaxón. Sen darche conta, tráela contigo. Flexibilidade, improvisación, creatividade e unha gran rotación de investigadores que van en contra da visión de funcionario.
Durante os últimos 50 anos producíronse moitos achados importantes na física: aclarouse que os neutrinos teñen masa, atopáronse ondas gravitacionais, o bosón de Higgs… Pero quizá o maior reto que superou a física foi a capacidade de manipular os átomos e obxectos cuánticos en xeral (átomos, electróns, fotóns…) un a un. De aí xurdiron a nanotecnoloxía e as tecnoloxías cuánticas.
A física cuántica completouse a principios do século XX. De aí veu a primeira revolución tecnolóxica da física cuántica: transistor, láser, etc. E en 1982 levou a cabo un experimento moi importante, grazas á capacidade de manipular os fotóns un a un: Experimento de Alain Aspect. Con este experimento aprendemos que o enredo cuántico ten un carácter real e así se puxo fin a un longo debate entre Einstein e Bohr, dous dos mellores físicos do século XX. A conclusión do experimento foi completa Einstein equivocábase.
No experimento observouse que si se miden a polarización dun dos fotóns, pódese predicir con certeza o resultado da medición simultánea da polarización do outro, aínda que o segundo fotón estea moi lonxe, coma se dunha comunicación misteriosa e superlumínica entre ambos se tratase. Para min aquel experimento foi terrible. Fíxose no ano en que terminei os meus estudos de física e así me involucrei máis tarde na investigación, recentemente aclarada a esencia da física cuántica. Este experimento abriu as portas da segunda revolución tecnolóxica da física cuántica, que permitiu explotar tecnoloxicamente o nó cuántico. Aquel descubrimento non supuxo o Nobel, pero eu creo que debería chegar nalgún momento [a entrevista fíxose antes do anuncio dos Premios Nobel deste ano, e sóubose máis tarde que Alain Aspect recibirá o Premio Nobel de Física].
No experimento orixinal de Alain Aspect, os fotóns enredados estaban separados uns a outros a varios metros, pero logo hase visto que o nó cuántico mantense a mil quilómetros. en 2015 este experimento ratificouse definitivamente, mesmo con fotóns e electróns, o que deu lugar ao desenvolvemento de tecnoloxías cuánticas: computación cuántica, comunicación cuántica, criptografía cuántica, Internet cuántica… Todas elas baséanse nas dúas propiedades da física cuántica: a superposición de estado e o enredamiento. O experimento abriu unha gran porta, até entón pecha. Alguén dirá que o bosón de Higgs foi máis importante que iso, ou o das ondas gravitacionais. Non vou dicir que sexa o achado máis importante dos últimos 50 anos, pero a min o experimento de Aspect produciume unha impresión especial.
Dentro de 50 anos non sei cal será a situación, pero os retos que temos hoxe en día como equipo humano son a sustentabilidade do planeta, a enerxía, a auga e o medicamento, entre outros. E gustaríame que a ciencia en xeral e a física en particular axudasen a afrontar eses retos.
Para que a sustentabilidade sexa real, hai que cambiar algunhas formas de vida, a tecnoloxía non pode facelo por si mesma. Pero aí a nanotecnoloxía pode achegar moito. A nosa capacidade de xeración e funcionalización de materiais nanoestructurados permítenos dispor de mellores materiais para procesos de fabricación industrial, que serán máis sostibles. O mesmo ocorre coa enerxía. A nanotecnoloxía achegará unha gran cantidade no almacenamento de enerxía, así como na transformación da enerxía, na capacidade de cambiar dun tipo a outro.
Pero, sobre todo, gustaríame ver en medicamento o valor da nanotecnoloxía. Sobre todo, gustaríame ver que a nanotecnoloxía alivia a dor das enfermidades. As enfermidades sempre estarán presentes; se non son as actuais, virán outras. Iso é inevitable. Pero, poderemos paliar os efectos innecesarios e dolorosos das enfermidades? Estou disposto a morrer, pero a sufrir? A nanotecnoloxía pode achegar moito en medicamento. Na última década avanzamos moito, moi rápido ademais, pero aínda queda moito por facer.
Neste momento, os principais retos son os materiais, a nanomedicina e as tecnoloxías cuánticas. Nos materiais estudamos os materiais bidimensionales, que teñen o espesor dun só átomo. Empezamos co grafeno. De aí xurdiu a empresa Graphenea, dedicada á produción e comercialización de grafeno. Hoxe en día creáronse infinidade de novos materiais bidimensionales que, como nunha LEIGO, son capaces de mesturar capas a capa para conseguir novas propiedades.
Doutra banda, nestes momentos estamos a reforzar os campos da nanomedicina e as tecnoloxías cuánticas, aproveitando que dispomos dunha infraestrutura perfecta para iso. Para as tecnoloxías cuánticas, por exemplo, é moi importante conseguir o control individualizado dos obxectos de nanoescala; tamén se necesitan nano-fabricación e microscopías avanzadas; e temperaturas extremadamente baixas para que os átomos permanezan totalmente inmóbiles, sen vibración. necesítanse temperaturas baixas de 10-15 milicelvin, moi preto do cero absoluto (-273 ºC).
Creo que avanzamos moito, pero non é fácil, porque aínda a xente non sente con total naturalidade que a ciencia forma parte da cultura. No mundo anglosaxón sempre se traballou este campo para que a sociedade sexa cientificamente culta. A ciencia non é abusar do que di un científico, a ciencia é comprobalo todo, contrastalo todo e na medida do posible ir á fonte. Non creo que eses valores estean hoxe integrados na nosa sociedade. Hai que apostar forte pola divulgación da ciencia.
E na comunicación temos que ter coidado coas expectativas esaxeradas que ás veces se xeran sobre a ciencia, porque se non, iso xera desesperación na sociedade. Non debemos caer nas especulacións. A ciencia é a acumulación de moitas pequenas achegas individuais, o resultado colectivo de miles de achegas. Debemos ter coidado co que dicimos cada vez que facemos unha achega individual. Temos que medir a mensaxe.
Creo que Elhuyar acertou en conseguir unha evolución equilibrada. Fai 50 anos, cando se fundou, o eúscaro non estaba vestido para falar de ciencia, e aí Elhuyar fixo un traballo impresionante para poder falar e comunicar ciencia en eúscaro. E logo soubo diversificar a súa actividade, por exemplo en tecnoloxías: ha interiorizado tecnoloxías lingüísticas e intelixencia artificial.
A partir de agora, non sabemos o que vai achegar o futuro. O importante é estar atentos e aproveitar as oportunidades que se presentan. Temos que estar vestidos para poder aproveitar as novas oportunidades cando xurdan cousas e oportunidades.
Buletina
Bidali zure helbide elektronikoa eta jaso asteroko buletina zure sarrera-ontzian