Minbizia, zelula gaiztoen inbasioa
2001/02/01 Kortabarria Olabarria, Beñardo - Elhuyar Zientzia Iturria: Elhuyar aldizkaria
Gorputzean zelula anormalak kontrol barik hazten eta hedatzen direnean, eta zelula horiek ehunak eta organoak hondatzen dituztenean, minbizia eragiten dute. Minbizien eragileak bi motakoak izan daitezke, batetik genetikoak eta bestetik kanpoko faktoreak -erradiazioak, birusak, elikadura…-. Gaixotasuna genetikoa izateak, dena den, ez du esan nahi belaunaldien artean transmititzen denik, baizik eta minbizi guztiak zelulen geneetan mutazioak gertatzearen ondorio direla; baina herentziazko minbizi-mota batzuk badira. Batzuetan zein besteetan, zelulen hazkunde okerraren ondorioz tumoreak sortzen dira.
Tumorea sortzea txarra da, baina tumorea hedatzea are eta okerragoa. Prozesu horri kartzinogenesi deitzen zaio. Kartzinogenesia osa dadin ezinbestekoa da zelulen metastasia; hau da, zelula gaiztoak beste zelula, ehun edo organoak kutsatzea. Tumorea hazi besterik egiten ez denean, tumorea onbera dela esaten da eta askotan kirurgia bidez ken daiteke; hedatzen denean, berriz, gaiztoa dela esan ohi da. Minbiziaren aurkako tratamenduek huts egiten dutenean, gehienetan metastasia izaten da erruduna.
Tumorea detektatu ahal izaten denerako, normalean handia izaten da -0,5 zentimetroko diametrokoa X izpien bidez detektatu ahal izateko eta zentimetro batekoa ukimenaren bidez detektatu ahal izateko- eta milioika zelulek osatzen dute. Edozein tumoreren zelulak zelula bakarretik sortutakoak direnez, tumorea osatzeko prozesua oso luzea dela uste dute adituek.
Giza gorputzean 200 zelula-mota inguru daude. Guztiak minbizia garatzeko gai dira, baina minbizi-kasuen % 90 zelula epitelialek sortutakoak dira, kartzinomak; gainerako ohikoenak, berriz, giharretako zelulak -sarkomak-, odolekoak -leuzemiak, linfomak eta mielomak- eta nerbio-sistemako zelulak -neuroblastomak eta gliomak- sortutakoak izaten dira. Horrek ez du esan nahi epitelialek errazaga gaixotzen direnik, baizik eta gaixotasuna areagotzeko gaitasun handiagoa dutela eta -dauden tokietan daudelako- kanpoko faktoreekiko babes txikiagoa dutela.
Minbiziaren faseak
Zelula kontrolatzen duten geneetariko batean mutazioren bat sortzen denean, zelularen ugaltzeko gaitasuna aldatu egiten da. Hori edozein tumoreren lehen fasea da. Zelula hori ohikoak baino apur bat bizkorrago hazten da eta antzematen denerako denbora asko iragan daiteke.
Minbiziaren bigarren fasean, promozioan, hainbat faktorek -baita berez kartzinogenoak ez direnak ere- hasierako mutazioa areagotzen laguntzen dute. Hestegorriko minbizian, adibidez, alkoholaren eragina horrelakoa izan daiteke. Alkoholak hestegorriko epitelioko zelulak hil ditzake, horiek bizkor ordezkatzean, mutazioak gertatzeko eta minbizia eragiteko arriskua handiagoa bihurtzen da. Bigarren fase honen iraupena, dena den, oso luzea da, zelularen bigarren aldaketa genetikoa eragiteko, mutazioa izan duten milioika zelula behar baitira.
Bigarren aldaketa genetikoa gertatu eta gero, minbiziaren tumore-progresioa hasten da, eraldaketa genetiko gehiagoren bidez. Ondorioz, kalte egiteko gaitasuna handiagotu egiten da, zelulek inbaditzaile-izaera hartzen dute eta metastasia eragiten dute. Adituen ustez, zelula inbaditzaileak hasierako tumorearekin batera sortzen dira; tumoreak detektatzen direnerako zelula inbaditzaile potentzialak hor egoten omen dira. Horregatik, hasierako tumorea kenduta ere, askotan gaixotasuna berriro agertu egiten da, aurrez zelula inbaditzaileren batek tumoretik "ihes" egiten duelako.
Heriotzari ihes egiteko borrokan zelulak azkarrak dira, odol-basoak sortzeko gai baitira; angiogenesia deitzen zaio prozesu horri. Horren ondorioz, hasieran tumorea hazi egiten da eta zelulak odol-zirkulazioan sartu eta barreia daitezke; gero, tumore berriak haziaraz ditzake. Odol-basoen inguruan daudenean, tumore-zelulak barrura sartu behar dira odolaren eta linfaren zirkulazioan sartu ahal izateko. Odol-sisteman -sarkoma- edo linfatikoan -kartzinoma- daudenean, tumore-zelulek gorputzaren sistema immunologikoari aurre egin behar izaten diote. Bizirik irautea lortzen badute, zelulak metastasia egiteko gai dira. Aurkakoa uste den arren, prozesu hori zorionez ez da oso eraginkorra, zelula guztien % 0,05ek baino ez omen baitu prozesua osatzea lortzen. Beraz, metastasi-arriskua zelula-kopuruaren baitakoa da.
Minbiziaren eragileak
Azken bi mendeetan minbiziaren arrazoiak ikertzean zientzialariek kanpoko eragileetan jarri dute arreta gehienbat; azken bi hamarkadetan, berriz, etsaia barruan dagoela ikusi da: minbizia geneek sortzen dute. Hori bai, kanpoko eragileen ondorioz. Beste modu batera esanda, kartzinogenoek aldaketak eragiten dituzte geneetan. Kartzinogeno horiek konposatu kimikoak, eragile fisikoak edo/eta infekzioa sortzeko gai diren mikroorganismoak izan daitezke. Banan-banan ikusita, arrisku-faktore nagusiak honako hauek dira:
- Adina: minbiziak gehienbat adineko jendeari eragiten dio, horregatik -bizi-itxaropena gero eta handiagoa denez- minbizi-kasuak gora egitea izango litzateke normalena. Izan ere, adinarekin geneetan mutazioak gertatzeko aukerak handiagotu egiten dira, ugalketa-prozesuan akatsak gerta daitezkeelako. Minbizia garatzeko mutazio bat baino gehiago behar direnez, pertsonen adina oso faktore garrantzitsua da. Adituen ustez, minbizia gazteengan agertzen denean, herentziaz jasotako geneen ondorioz izan daiteke edo kartzinogenoen eragina jasan izanagatik.
- Tabakoa: tabakoa biriketako minbizi-kasuen % 90aren arduraduna da, baina eragina du baita ere laringeko, faringeko, ahoko, giltzurrunetako eta beste hainbat organotako minbizietan. Izan ere, tabakoak berez substantzia kartzinogeno ugari ditu eta, gainera, errekuntzan substantzia kaltegarri gehiago sortzen ditu.
- Elikadura: adituen ustez, elikadurak eragina izan dezake minbizia garatzeko orduan. Diotenez, oro har gantzetan aberatsak diren elikagaiek kalte nabarmena egiten dute. Hala ere, oraindik ez da frogatu dieta zehatz bat prebentzio-neurri izan daitekeenik, nutrizio-adituek dieta mediterraneoa aholkatzen duten arren.
- Alkohola: dirudienez, asko edateak zerikusi zuzena du ahoko, laringeko, faringeko, hestegorriko eta gibeleko minbiziekin.
- Infekzioak: infekzio batzuk minbizi-mota jakin batzuk areagotzeko arrisku-faktoreak dira: Epstein-Barr birusa, herpesa, B hepatitisa, Helicobacter pylori bakterioaren infekzioak, hiesaren birusak eta abar. Teoriaren arabera, infekzio jakin horiek guztiak gertatzean sistema immunologikoak gaitasuna galtzen du eta egoera horretan sor daiteke minbizia.
- Erradiazioak: ez dira oso ondo ezagutzen, baina zientzialariek uste dute X izpien eta gamma izpien eraginpean egoteak minbizia sor dezakeela. Ikerketa asko egin dira horren inguruan, baina oraindik ezin izan da erabat frogatu etxetresna elektrikoek igortzen dituzten erradiazioek, goi-tentsioko lineek sor ditzaketenak eta abar minbiziaren eragile direnik. Jakina denez, eguzki-izpien erradiazio ultramoreek dira azaleko minbizia garatzeko arrisku-faktore nagusiak.
Normala denez, azken 25 urteotan minbizia garatzen duten zeluletan gertatzen diren aldaketa genetikoei buruz askoz gehiago daki zientziak. Horri esker, orain lehen baino hobeto ezagutzen da zelula normalak anormal bihurtzen dituen prozesua.
Argi dagoenez, zelulan ugalketa nola kontrolatzen den eta kontrol hori nola galtzen den, zelula horiek inbaditzaile nola bihurtzen diren eta gorputzaren erantzun immunologikoari nola egiten dioten ihes jakiten denean, minbiziaren eragina gutxituko duten drogak eta tratamenduak aurkitu ahal izango dira. Dirudienez ezagutza eta teknologia berriak sortzeak eta giza genoma osatzeak, hemendik urte batzuetara lagundu egingo dute minbizi-mota bakoitzean eta gaixo bakoitzean gertatzen diren aldaketa genetikoak identifikatzen eta saihesten. Hori iristen denean detekzioa lehenago egin ahal izango da, diagnosia hobea izango da eta tratamenduak eraginkorragoak izan ahalko dira. Bien bitartean eta aurrerapena handia izan bada ere, minbizidun zelulen aldaketen konplexutasuna handia denez, oraindik asko geratzen da jakiteko.
Prebentzioa neurririk eraginkorrena
Donostiako Institutu Onkologikoan gaixotasuna sendatzen saiatzen dira, baina ez horretan bakarrik, prebentzio-lanari garrantzia handia ematen baitiote. Lan horrek ez du mugarik, diagnosi zehatzak egiteko punta-puntako teknologia erabiltzetik aholku xumeenera iristeko bidea egiten baitu.
Donostiako Onkologikoko prebentzio-arloko arduradunak, Jesus Mari Carrerak, dioenez, minbiziaren aurkako borrokan prebentzio-maila bat baino gehiago bereizten dira. "Guk lau maila bereizten ditugu, nahiz eta horietako bat oraindik hasten ari den, egin ez baita egiten".
Lehen mailako prebentzioak arrisku-faktoreen eragina gutxitzea du helburu. "Minbizia norberaren aldez aurretiko joerak eta kanpoko faktoreek eragindako gaixotasuna da. Lehen maila honetan gure lana arrisku-faktore horiek murriztera bideratuta dago. Kanpoko faktore horiek fisikoak, kimikoak edo biologikoak izan daitezke".
Carreraren arabera, faktore fisikoak definitzean, erradiazio ionizatzaileak hartu behar dira kontuan, X izpiak, eguzki-erradiazioak, energia nuklearraren ondorioz sortzen den erradiazioa eta abar. Faktore kimikoez hitz egitean, berriz, nolabait gorputzera sartzen diren substantziez hitz egin behar omen da, tabakoa eta elikagaiak batez ere. "Tabakoa sortzen diren minbizi guztien % 30en eragile zuzena da, hori dagoeneko frogatuta dago. Horrek ez du esan nahi, hala ere, ez erreta minbizirik ez dela izango, norberaren aldez aurretiko joerek eragin dezaketelako. Edozelan ere, argi dago tabakoak minbizi-kasuen kopuruan eragin handia duela. Elikagaiena oraindik ez dago erabat frogatuta, egin diren ikerketen arabera, oro har, uste da gantz asko eta barazki gutxi jateak minbizia garatzeko aukerak ugaritu egiten dituela -horregatik gomendatzen dute dieta mediterraneoa-, baina ez dago erabat garbi. Izan ere, egiten diren ikerketetan populazio-multzo txikiak eta denbora gutxian aztertu dituzte, eta hori ez da oso esanguratsua. Horregatik posible da gaur entzutea kafea oso ona dela minbizia saihesteko, eta bihar kontrakoa". Faktore biologikoak, azkenik, birusek eragindakoak dira.
Minbizia sor dezaketen faktoreak zaintzeak eta ahal dela saihesteak garrantzia handia duen bezala, gaitza denboraz antzemateak ez du gutxiago balio. Izan ere, minbizi-kasu batzuetan gaixotasunaren sorraldia luzea izan daiteke, eta gaixotasunaren lehen sintomak agertzen direnerako beranduegi izan daiteke. Horregatik, prebentzio-lanaren bigarren mailari, diagnosi goiztiarrari, berebiziko garrantzia ematen zaio. "Dagoeneko emakumezkoen mamografiak, titi-miaketak, prebentzio-neurri gisa errotuta daude ospitale gehienetan, baita emakumezkoen artean ere. Mamografia egitea ohitura bihurtu da. Beraz, hor badago diagnosi goiztiarra egiterik. Era berean, ginekologoari egindako bisitak direla eta, umetokiko minbiziaren kasuetan. Ohiko errebisiotan antzeman daitekeenez, kasu horretan ere diagnosi goiztiarra egitea badago.
Bestalde, medikuari egindako bisita jakinetan ere egin daiteke diagnosi goiztiarra, eztarriko, azaleko edo sabeleko minbizien kasuan. Sintoma batzuen aurrean, teknika zehatzagoak ere egiten ditugu, kolonoskopiak, gorozkien azterketa odola agertu bada… baina kasu bakoitzari aplikatuta, ez da mamografiaren kasuan bezala gehienei egiten zaien zerbait. Laburbilduta, esango genuke bularraren eta umetokiaren kasuan diagnosi goiztiarra egiten dugula, baita -beste maila batean bada ere- eztarriko, digestio-aparatuko, prostatako eta azaleko minbizietan. Minbiziaren zailtasunik handiena hori da, tumore batzuetan gaitza garaiz antzematea ia ezinezkoa izaten dela".
Mamografien edo azterketa ginekologikoen kasuan bezala, egon zitekeen bestelako azterketak egiteko plan orokorren bat ere. Kanpotik ikusita behintzat ez dirudi irtenbide txarrena denik. Jesus Mari Carrera, hala ere, ez da iritzi horretakoa: "Miaketa-plan orokorra? Garestiegia izango litzateke, eta ez luke ezer asko konponduko. Guztia oreka-kontua da. Gero emaitzarik ez badago, zenbaterainoko eta zenbateko ahalegina egin behar da minbizi-mota guztiak antzemateko? Bularretako minbiziaren kasuan, ikusten da ahaleginak merezi duela, gerora eragin handia duen teknika garatu ahal izan delako, eta ez hain garestia. Horrela gertatzen denean, argi dago egin behar dela, baina gertatzen ez den bitartean…".
Prebentzioari dagokionez, aipatutako bi lanak -faktoreak saihestea eta diagnosi goiztiarra egitea- izango lirateke garrantzizkoenak, baina hirugarren bat ere badago, askotan prebentzio baino gehiago terapia izaten dena. "Tumoreren bat agertzean edo sintoma jakin batzuk agertzean gaiztoak edo txarrak ez izan arren, tumorea kentzen ahalegintzen gara, onbera dena txar bihurtu baino lehen. Terapia izan daiteke, baina, prebentzio-neurritzat ere har daiteke". Aurrera begira hartutako neurria, gerora okerrik gerta ez dadin.
Dena den, hori baino urrutirago begiratzen duten teknikak ere abian daude dagoeneko, nolabait prebentzio-lanaren etorkizuna nondik norakoa izango den markatzen dutenak. "Hemen oraindik ez dugu egiten eta beste toki batzuetan ere oraindik esperimentazio-fasean dago, ikerketa genetikoa. Hau da, pertsonek minbizia garatzeko duten joera edo aukerak aztertzen dira. Oraindik garatzen ari da teknika hori. Kostu handiko teknika da, bai ekonomiaren ikuspegitik -pertsonak banan-banan eta beren arbasoen historia aztertu beharko litzatekeelako-, baita psikologiaren ikuspegitik ere. Pentsa gutako bakoitzarentzat nolako kolpea izango litzatekeen jakitea minbizi-mota jakin bat garatzeko aukera handia dugula! Horrekin bizitzea gogorra izango litzateke, baina aldi berean horrek lagundu ahal izango luke minbizi-mota hori eragin dezaketen kanpoko faktoreak saihesten".
Terapian ere geneetan dago itxaropena
Kirurgia, horixe da minbiziaren aurkako borrokan erabiltzen den tekniketariko bat. "Batzuetan -Arrate Plazaola ari da berbetan Donostiako Onkologikoko medikua-, tumorea kentzea nahikoa izaten da, baina gehienetan kirurgiarekin batera tratamenduren bat ezartzen dugu, gehiago ziurtatzeko". Azaleko tumoreak, biriketakoak eta digestio-aparatukoak ei dira kirurgiaren bidez emaitzarik onena ematen dutenak. "Oro har emaitza onenak tumore solidoekin lortzen dira, batez ere gaixotasunaren lehen estadioetan harrapatzen ditugunean".
Minbiziaren aurkako terapiez hitz egitean jendea izutu egiten da, albo-ondorioak izan ohi dituelako. Kirurgiak berak, ebakuntza ondoren sendatzeko behar den denboraldiaz gain, ez du aparteko eraginik izaten; erradioterapiak eta tratamendu sistematikoek -kimioterapiak, hormonoterapiak eta tratamendu biologikoak- berriz, bai. Hala ere, erradioterapia eta tratamendu sistematikoen artean diferentzia nabarmena dago erradioterapiak gorputzeko atal edo gune jakin bati eragiten dio, eta besteek, gorputz osoan dute eragina.
Erradioterapia, beraz, gorputzeko toki jakinetara bideratzen da, eta tumorea ondo identifikatuta eta hedatuta ez dagoenean erabiltzen da, gongoiletan adibidez.
Tratamendu sistematikoen artean ezagunena kimioterapia bada ere, gutxienez beste bi erabiltzen dira, hormonoterapia eta tratamendu biologikoak esaterako. "Kimioterapiaren bidez tumore-zelulak biderkatzeko sistema hautsi nahi izaten dugu, horregatik izaten dira bestelako eraginak, botaka egitea, ilea erortzea eta abar. Gehienetan kimioterapia odolaren bidez ematen dugu. Hala ere, kasu batzuetan -oso gutxitan- pilula bidez ere egin genezake. Guztia ospitalean egin behar izaten da, kimioterapia bera hartzea zein geroko atsedenaldia etxean eramateko gogorregia izango litzateke eta. Kimioterapiaren akatsik handiena edo alderdi txarrena hori da, albo-ondorioak, zelula guztiei erasotzen baitie gaixoei zein osasuntsu daudenei".
Minbiziari aurre egiteko gehien garatzen ari den terapia hormonoterapia da. Hormonoterapiaren bidez -kimioterapiaren kasuan bezala-, zelula bikoizteko sistema hautsi nahi izaten da. Pilula hartzean seinaleak bidaltzen dira zelulako nukleora eta, horren bidez, ez bikoizteko agindua ematen zaio. Areagotzea eragiten duen mintza aurkitzen du eta, hautsi gabe, moteldu edo geldiarazi egiten du. Eragina luzerakoa izaten omen da. "Gaixoak hartu behar dituen pilulen bidez ematen dugu eta ez dute albo-efekturik izaten. Minbizi-motaren araberakoa izaten da hormonoterapia egitea edo ez egitea, bularrekoa, umetokikoa eta prostatakoa esate baterako oso egokiak dira hormonoterapia bidez sendatzen saiatzeko. Edozelan ere, tratamendu hau edo beste bat ezartzea erabaki baino lehen, patologoak gaixoak errezeptorerik duen ala ez adierazi behar digu". Arratek dioenez, batzuetan hormonoterapia ezartzen hasita ere, kimioterapiara pasatzea ere badago. "Hormona berri ugari ateratzen ari dira eta horrek ere esparrua irekitzen laguntzen du".
Tratamendu biologikoen helburua zelulen ezaugarri genetikoetan eragitea izaten da. Zainetik hartzen diren tratamenduak dira eta orain asko ikertzen ari omen dira. Tratamendu biologikoen terapia pasiboa edo aktiboa izan daiteke. Terapia pasiboen artean erabiliena antigorputz monoklonalena da. Botika zainetik sartu eta gero, ezaugarri genetiko zehatz batzuk dituzten zeluletan eragiten du, gainerakoak bakean utzita. Horregatik teknika honek ez du albo-ondoriorik, proteina zehatzen aurka eragiten duelako. Immunoterapia aktiboa denean, bi helburu bilatzen dira: batetik, sistema immunologikoa bera suspertzea; bestetik, sistema immunologikoari, ez dituen substantziak sorraraztera behartzea. "Horrelakoetan tumoreen aurkako txertoez hitz egiten dugu. Sistema immunologikoa susper dezaketen produktuak -interferoiak- sartzen ditugu gorputzean, batez ere melanoma eta leuzemia kasuetan. Azkenik, interleukinak ere erabiltzen ditugu. Gorputzak ezin izaten ditu substantzia jakin batzuk sortu, eta guk substantzia horiek sartu egiten dizkiogu interleukinen bidez".
Tratamendu biologikoen etorkizuna oparoa izan daitekeela ikusten den arren, gaur egun gehienbat hormonoterapiarekin egiten omen dute lan. Izan ere, hormonoterapia erabili eta gero, kimioterapiara pasatzea badago; konbinazioak egin daitezke. "Minbiziak oraindik ez ditugu mendean hartu. Emaitzak gero eta hobeak dira, leuzemia asko, barrabiletako minbizia, bularretakoa eta beste batzuk sendatzea lortzen dugu, baina oraindik ez dugu gaixotasun honen aldaera guztiak gainditzeko eta erabat sendatzeko biderik aurkitu. Hala ere, gauzak asko ari dira aldatzen. Orain minbizia izanda ere, badago bizitza luzatzea, gaixotasun gogor eta erasokorra zena kasu askotan gaixotasun kroniko bihurtzeko aukera". Ikusten denez ikertzaileak ondo ari dira lanean eta esan daiteke egunero zerbait aurreratzen dela, baina ezin da jakin minbiziari noiz irabaziko zaion lasterketa.
Gai honi buruzko eduki gehiago
Elhuyarrek garatutako teknologia
