Mexikotik izarretara begira

Mexikoko Teleskopio Milimetriko Handia Tliltepetl edo Sierra Negra sumendiaren gailurrean eraiki dute, 4.600 metroko garaieran. Inguruan ugariak dira mendi garaiak; argazkian, Citlaltepetl edo Pico de Orizaba elurtua agertzen da.

INAOE/www.LMTGTM.org

2006an egin zuten inaugurazio ofiziala. El Sol De Puebla egunkariaren kronikak nabarmendu zuenaren arabera, "Fox presidenteak izan zuen Virgo galaxia ikusteko mekanismoa martxan jartzeko ardura", eta "NASAren Hubble, Spitzer eta Chandra tresnek baino behaketa-gaitasun handiagoa izango du". Baina oraindik ez dago guztiz martxan. Azken ukituak ematen ari dira: doiketa-lanak.

Mexikoko teleskopio berri honen izenak bi ezaugarri nagusien berri ematen du: Teleskopio Milimetriko Handia da, hortaz, handia da eta milimetrikoa, hau da, metroaren milarena. Kontraesana? Inolaz ere ez. Milimetrikoak ez baitio teleskopioaren tamainari egiten erreferentzia, jasotzen duen uhin-luzerari baizik (irrati-uhinak dira funtsean). Hortaz, uhin milimetrikotan lan egiten duen teleskopio handi bat da. Eta handia esatea gutxi da: martxan jartzen dutenean, gisa horretako teleskopiorik handiena izango da.

Itziar Aretxaga bilbotarra INOE Mexikoko Astrofisika, Optika eta Elektronika Institutu Nazionaleko astrofisikaria da, eta teleskopioaren proiektutik bertatik dihardu harekin lanean: "zientziaren plangintzan eta dibulgazioan, batez ere". Aretxagaren eta haren taldeko astrofisikarien esanean, "astroek uhin milimetrikotan eta infragorritan erradiatzen dute energiaren erdia gutxienez".

Espaziotik erradiazio-mota asko iristen da Lurrera; batez ere, mikrouhinak, argi ikusgaia, ultramorea, infragorria eta milimetrikoa. Horietatik gutxien aztertu izan dena erradiazio milimetrikoa da. Orain arte, TMH baino teleskopio txikiagoak erabili izan dira, eta zeruaren % 0,01 baino ez dute arakatu uhin milimetrikotan. Lan handia dago egiteko oraindik.

"Teoria onartuenaren arabera", dio Aretxagak, "astroak gas- eta hauts-hodeiz inguratuta jaiotzen dira, ingurune opakoan, hortaz. Horrek esan nahi du erradiazioaren uhin-luzera gehienak xurgatzen dituela inguruneak; begiz, esate baterako, ezin ditugu ikusi izar-multzo horiek, uhin ikusgaiek ez dutelako zeharkatzen hodeitza". Bai, ordea, uhin milimetrikoek, uhin-luzera handiagoa dutelako hauts-partikulen tamaina baino.

(Argazkia: Jorge Reyes, INAOE)

"Galaxia gazteek uhin milimetrikoak emititzen dituzte, eta uhin horiek gai dira hodeiak iragateko". Hor dago koska, Aretxagaren ustez: uhin milimetrikoei begiratzeko gai izanez gero, garbi ikus liteke izarren sorrera, eta baita galaxiena ere.

Antxon Alberdi, CSICen baitako Andaluziako Astronomia Institutuko astrofisikaria, TMHz baliatuko den ikertzaileetako bat da: "galaxietako gas molekularraren presentzia ikertzeko erabiliko dugu, hau da, TMHri esker gas molekularraren dentsitate handiak lokalizatu ahal izango ditugu, izarrak etengabe sortzen ari diren guneak, hain zuzen ere".

Milimetrikoekin lanean

Teleskopio Milimetriko Handia 0,85 mm eta 4 mm-ko uhin-luzeren artean lan egiteko ari dira prestatzen. Haren tresneriari eta 50 metroko diametroko platerari esker, oso atzean lagako ditu gainerako teleskopio milimetrikoak bereizmenari eta azkartasunari dagokienez.

Teleskopioaren zuzendari zientifikoa David Hughes da. Hughesek garbi du "uhin milimetrikotan optimizatutako plater bakarreko teleskopio handiena" dela, "50 metroko diametroko antena gaur egungo teknologiarekin eraiki daitekeenaren mugan dago, kontuan izanda ezin direla galdu, ez plateraren azalaren doitasuna, eta ezta teleskopioa mugitu eta apuntatzeko zehaztasuna ere".

Mexikoko Teleskopio Milimetriko Handiaren abantailetako bat kokapena da: 4.600 metroko garaieran dago, oso ingurune lehorrean. Hughesen arabera, "iparraldera 19 graduko latitudean dagoenez, ipar- zein hego-hemisferioko zeruaren estaldura ona emango du". Eta izango duen bereizmenaren ideia bat izateko, adibide hau erabiltzen du Aretxagak: "kilometro batera bost zentimoko txanpon baten zabalera ikusteko gai izango da Teleskopio Milimetriko Handia".

Itziar Aretxaga AzTEC kamera probatzeko azken ukituak egiten Atacaman, Txilen. Teleskopioaren tresna nagusia da; amarauna motako bolometroen teknologia erabiltzen du erradiazioa detektatzeko, eta beste teleskopioetan dauden mota horretako kamerak baino hogei aldiz azkarragoa da.

Itziar Aretxaga

Bereizmenaz gain, TMHaren ezaugarrietako bat azkartasuna da, eta horren erantzuleak izango dira integratuko zaizkion AzTEC kamera eta gainerako puntako tresnak ere. Aretxagaren esanean, "AzTEC da tresna nagusia, orain arte ezagutzen ez ditugun astroak aurkituko ditugulako. Amarauna motako bolometroen teknologia erabiltzen du erradiazioa detektatzeko, eta beste teleskopioetan dauden mota horretako kamerak baino hogei aldiz azkarragoa da".

Teleskopioaren beste tresna batzuekin, Esne Bidearen eta beste galaxia hurbil batzuen hiru dimentsioko mapak egingo dira, urruneko galaxien gorriranzko lerrakuntza eta konposaketa kimikoa neurtuko dira, astroen kolorea zehaztasunez neurtuko da... Hortaz, arlo askotako astrofisikarien ikerketarako izango da baliagarria.

Komunitatearen eskura

Erabilerari dagokionez, Teleskopio Milimetriko Handiaren funtzionamendua beste teleskopio batzuen antzekoa da: erabilera-epeak aditu-batzorde batek erabakitzen ditu. Denbora gehien etxeko ikertzaileei esleitzen zaie. Teleskopioa Mexikon dagoen arren, Estatu Batuetako Massachusetts Amherst Unibertsitatearekin batera osatu du proiektua Mexikoko Astrofisika, Optika eta Elektronika Institutu Nazionalak; hortaz, astrofisikari mexikarrek eta estatubatuarrek dute lehentasuna. Hala ere, "urtean behin edo bitan, mundu osoko taldeek proposamenak bidaltzeko aukera izango dute" dio Aretxagak, eta aurkezten dituzten proiektu interesgarrienek ere izango dute teleskopioa erabiltzeko aukera.

Talde bakoitzari teleskopioaren tresna bat epe jakin batean erabiltzeko baimena ematen zaio. Denbora-tarte horretan, teleskopiotik datuak jaso eta jaso arituko dira; epe hori amaitutakoan izango dute denbora datuak interpretatzeko. Jasotako datuen arabera, talde batek hilabeteetarako lana izan dezake, urte batzuetarako, zenbaitetan. "Zientzia ez da teleskopioan egiten", azaltzen du Aretxagak, "bulegoan, baizik, jasotako datuei zentzua ematen".

Ikertzaileek ez dute teleskopioan bertan egiten lan. Batzuek egonaldiak egiten dituzte, batez ere teleskopioaren lehenengo urteetan. Baina behin teleskopioak ondo funtzionatzen duela ikusitakoan, teleskopioan talde batek bakarrik jardungo du, mantentze-lanetan eta horrelakoetan. Gainerako taldeak gaur egun dauden komunikazio-aukerez baliatuko dira datuak jasotzeko, dauden lekuan daudela.

ALMA teleskopio interferometrikoaren antena prototipoetako batzuk Socorron probatu zituzten, Mexiko Berrian

AEB

(Argazkia: NRAO/AVI eta Bob Broilo)

Gainera, sumendi baten puntan dagoen teleskopio bat ez da lanerako lekurik egokiena. Kontuan izan behar da 4.600 metrora, oxigeno falta dela eta, gerta litekeela ondoezak jotzea, lehenengo bisitan batez ere. Arriskuak saihesteko, teleskopioan segurtasun-plan bat dute, eta Aretxaga langileen eta bisitarien osasuna zaintzeko ordenamenduetan aritu da lanean; azken finean, entrenamendu bat jaso dute, eta lekuan bertan beharrezko baliabideak prestatu dituzte.

Erraldoia apuntatzen

Martxan jartzen dutenean, lan finenetako bat teleskopioa behar den helburura apuntatzea izango da: zeruan aukeratutako puntura zuzentzea. Kontuan izan behar da teleskopioaren platera ikaragarri handia eta astuna dela, eta zehaztasunez apuntatu behar da (arku-segundo baten zehaztasunarekin, printzipioz). Teleskopioaren mekanika horretara egokituta dago, baina, behaketa fina egiteko, zeruaren zer puntutan dabiltzan jakin behar dute astrofisikariek.

"Teleskopioa kalibratuta dago une oro nora begira dagoen jakiteko, baina, badaezpada ere, beharrezkoa da pare bat orduz kalibrazioa ziurtatzea, behaketa-iturritik erreferentziako nukleo aktiboetara joan-etorriak eginez" dio Aretxagak. Nukleo aktiboak zeruan uhin milimetrikotan oso nabarmenak diren puntu batzuk dira (galaxia batzuek dituzten nukleo oso argitsuak dira, quasarrak, adibidez. Teoria onartuenaren arabera, zulo beltz erraldoi bat dagoen seinale da hori, eta zulo beltzaren inguruan dagoen materiak duen frikzioaren eraginez sortzen da argia). "Ez dira asko, ehun bat izango dira, eta behaketarako helburua den iturritik gertu dauden nukleo aktiboak erabiltzen ditugu kokapenaren erreferentzia gisa".

Beste erreferentzia-iturri batzuk ere erabiltzen dituzte. Esate baterako, argia kalibratzeko, teleskopioak jasotzen duen argia unitate fisikotan neurtzeko, alegia, zeruko puntu nabarmenak hartzen dituzte erreferentzia gisa: planetak, besteak beste. Erreferentzia gisa erabiltzen dira zeruaren mapak ere, noski. "Beste uhin-luzera batzuetako mapak ditugu eredu gisa, hasi X izpietako mapetatik eta irrati-uhinetan egindakoetara". Uhin milimetrikotan zeruaren oso zati txiki bat dago kartografiatua; horregatik, teleskopioaren helburuetako bat zeruaren kartografia milimetrikoa egitea izango da. "Horrela, aurreikusten dugu ehun mila eta milioi bat galaxia berri bitartean sartuko ditugula erroldan".

Antxon Alberdiren esanean, "beharrezkoa da uhin-luzera desberdinetako kartografiak egitea, horietako bakoitzak informazio desberdin bat ematen duelako". Eta gaineratzen du: "edozein objektu astronomiko ikertzeko erarik onena uhin-luzera askotan aztertzea da, informazio osagarria ematen dutelako".

AzTEC kamerarekin oso urrun dauden galaxia distiratsuak ikus daitezke (ezkerrean eta erdian). Konparazio baterako, Hubble Espazioko Teleskopioa rekin ezin dira detektatu (eskuinean).

(Argazkia: Amherst/CfA/Cosmos)

"Uhin milimetrikoetan erronka teknologiko ikaragarriak daude gaur egun. Astronomiaren erronka handia da geroz eta erradiazio ahulagoa detektatuko duten tresna geroz eta sentikorragoak egitea, eta diru asko ari dira inbertitzen horretan" dio Alberdik. "Gainera, TMHk beste instalazio handi batekin egingo du lan: ALMArekin, Atacamako basamortuan (Txile) eraikitzen ari diren uhin milimetrikoko sare interferometrikoarekin, alegia. Esan liteke TMHrekin objektuen aurretiazko azterketa egingo dutela, eta ALMArekin xehetasunak ikertuko dituztela. Baina garrantzi handikoa da aurreko azterketa hori, ALMArekin zer objektu iker daitezkeen esango baitigu".

ALMA uhin milimetrikotako interferometro handiena izango da amaitzen dutenean (2014rako). 50 teleskopio jarriko dituzte hamar kilometroko diametroko eremu batean; teleskopio bakoitzak 12 metroko plater bat izango du. Eta teleskopio horien guztien seinaleak konbinatu egingo dira interferometroa osatzeko. Hughesen esanean, "konfigurazio horrekin, ALMA teleskopioak bereizmen hobea izango du Hubble Espazioko Teleskopioaren irudi ikusgarriena baino".

Hughes harro dago Teleskopio Milimetriko Handiak astrofisikan izango duen lekuaz: "neurri egokia du, eta mendi garai eta lehor batean dago, eremu zabaleko mapak egiteko, bai unibertso lokalean (gure galaxia barnean) eta baita urrutiko unibertsoan ere; eta nahikoa bereizmen eta sentikortasun du xehetasunez ikusteko nolakoak diren unibertsoaren hamahiru mila eta zazpiehun milioi urteko historian haren eboluzioa gobernatu duten prozesu fisikoak. Eta [ALMAri erreferentzia eginez], TMHrekin lortutako informazioa bateratu dezakegu uhin milimetrikoko interferometroen bereizmen angular hobeko irudiekin, bizi garen unibertsoaren eboluzio kimiko eta fisikoa hobeto ulertzeko".

Bilbotik izarretara eta bueltan

Itziar Aretxagak (Bilbo, 1965) Madrilen egin zituen fisika-ikasketak, Complutensen, eta hiri bereko Unibertsitate Autonomoan egin zuen doktoretza. Handik aurrera, leku batetik bestera ibili da. Haren esanean, zaila da astrofisikari batek Euskal Herrian egitea lan; bere alorrean oso ohikoa da nazioarteko jendearekin osatzea taldeak; izan ere, proiektuetarako deialdiak nazioartean zabaltzen dira, etxeko ikertzaileentzat kupo bat gordetzen den arren.

1998tik bizi da Mexikon. Astrofisika, Optika eta Elektronika Institutu Nazionaleko (INAOE) ikertzailea da, Mexikoko Zientzia Akademiako partaidea, Astronomia atalaren koordinatzailea 2006tik, eta Nazioarteko Astronomia Elkarteko (IAU) partaidea, besteak beste.

(Argazkia: -)

Aretxagaren curriculumean letra larrian agertzen dira astrofisika eta kosmologia ikerketa-gaien atalean, eta letra xehean, galaxien sorrera eta bilakaera, nukleo galaktiko aktiboak eta supernobak. Baina ez du egun osoa izarrei begira pasatzen, zenbaki eta kalkuluen artean. Aretxagak ez omen du egun tipikorik: egun batean Txileko Atacamako basamortuan aurkituko dugu, hango teleskopioetan TMHn erabiliko duten tresnaren bat probatzen; Europan, hurrengo, kongresuren batean parte hartzen; edo, etxean, Mexikon, TMHri buruzko dibulgazio-artikulu bati azken ukituak egiten.

Dibulgazioa bere lanaren parte da. Mexikoko irratietatik behin baino gehiagotan deitu izan diote teleskopio berriari buruzko kontuak aitzakia hartuta. Idatziz ere, esaterako, Teleskopio Milimetriko Handiari buruzko liburu bat idatzi du David Hughesekin batera, besteak beste, eta Mexikoko astronomiaren egoerari buruzko txosten bat ere idatzi du --onarpen ona izan du txostenak, gainera--.