Sentinelas de Irati

2025/09/01 Galarraga Aiestaran, Ana - Elhuyar Zientzia Iturria: Elhuyar aldizkaria

• Ingurumena

Na revista Atmospheric Pollution Research, especializada en contaminación atmosférica, publicouse un estudo sobre a contaminación dos líquenes e brións do bosque de Irati. David Elustondo, director científico do Instituto Valencia Bioma, un dos investigadores, puxo en valor o bosque de Irati ao comezar a falar deste traballo: “Irati é un símbolo de Euskal Herria. É o segundo hayedo máis grande de Europa, e hai que ter en conta que se atopa no fronteira sur dos hayedos. O seu nivel de protección é elevado, polo que é moi interesante para os investigadores e realizáronse diversas investigacións. Con todo, os contaminantes que queriamos analizar son moi difíciles de analizar, xa que están en concentracións moi baixas e fai falta un equipo especial e unha formación especializada”.

E niso están especializados os membros do grupo IBEA da UPV/EHU. Así o confirmou o doutor en Química Alberto de Diego Rodríguez, membro deste equipo: “Nós somos químicos analíticos e no tempo analizamos os contaminantes químicos, tanto de orixe orgánica como inorgánico, en diferentes contornas: atmosfera, estuarios, auga, sedimentos, etc. Por tanto, para nós foi parte da investigación xeral. Iso si, como dixo David, Irati é un símbolo, e como está lonxe das grandes fontes de contaminación, ten interese saber que contaminantes hai e cantos, e de onde chegan a eles”.

Centraron a súa atención nos contaminantes orgánicos persistentes e seleccionaron líquenes e brións para analizalos. De Diego explica: “Á fin e ao cabo, estas especies aliméntanse do que reciben da atmosfera e durante a súa vida acumulan concentracións significativas de contaminantes do aire. Por tanto, fan de sentinela; dalgunha maneira, os contaminantes que medimos neles están relacionados coa concentración na atmosfera”.

Os líquenes e brións utilízanse tamén en estudos realizados noutros lugares, o que permite comparar os resultados. En Irati empregáronse licena Parmelia sulcata e brión Hypnum cupressiforme como bioindicadores e biomonitores. Elustondo explica o porqué: “Os líquenes e brións son biomonitores, é dicir, acumulan contaminantes e acumúlanos proporcionalmente á súa concentración na atmosfera. Con todo, as líquenes, en xeral, son máis sensibles á contaminación e, por iso, cando a contaminación aumenta, desaparecen. Por tanto, podemos saber si un lugar está contaminado ou non, dependendo de si existe liquidez ou non. Neste caso actúan como bioindicadores. Pero outros non son tan sensibles e son capaces de acumular contaminantes, é dicir, son biomonitores. Para a nosa análise, buscamos especies capaces de acumular contaminantes para poder observar diferentes concentracións dentro do bosque”.

Elustondo explicou que os compostos analizados en Irati son tóxicos e atópanse en todas partes, “mesmo no Ártico e na Antártida”. Algunhas delas están actualmente prohibidas, pero, ao ser permanentes, aínda poden medirse en concentracións significativas. Analizáronse tres tipos de compostos: PAHs (hidrocarburos policíclicos aromáticos, principalmente en procesos de combustión), PCBs (policlorobifenilos, usados en illamentos eléctricos e actualmente prohibidos) e OCPs (pesticidas organoclorados, de uso habitual na agricultura e actualmente prohibidos).

Orixe da contaminación

A mostraxe realizouse en 50 puntos repartidos por todo Irati, desde a estrada que vai de Isaba (Navarra) a Urdazubi ou Santa Grazi (Zuberoa), até a localidade de Roncesvalles. “Por estas estradas circulan bastantes vehículos, sobre todo no verán, por motivos de turismo. Por tanto, son unha fonte importante de contaminación local, especialmente a PAH. De feito, os PAH prodúcense sobre todo na combustión, por exemplo na combustión dos combustibles fósiles”, dixo de Diego. Pero tamén engadiu outra fonte: “Os incendios que se producen para queimar herba e matogueira —en teoría baixo control—. Poden ser próximos, pero tamén máis afastados”.

Así, as análises demostraron que as concentracións de PAH son notablemente superiores ás dos outros dous tipos de contaminantes. En calquera caso, de Diego deixou claro que hai moitos factores que inflúen na propagación dos contaminantes: “Hai factores que son obvios, e aí están o clima, a dirección dos ventos… Pero non sempre é fácil saber por que hai unha certa concentración nun lugar determinado. A nosa hipótese era que uns crearíanse cerca e outros virían de lonxe, e iso confirmámolo”.

Elustondo destaca que os PAHs son bastante tóxicos: “De feito, 16 deles están considerados polo Departamento de Medio Ambiente de EE.UU. como carcinógenos”. Así mesmo, advirte que a biomasa é unha fonte importante e que ademais das citadas queimas, tamén hai que ter en conta as estufas de pellet: “Si non tes unha saída controlada estás vertiendo PAHs ao aire”.

Neste sentido, un estudo levado a cabo en Bertiz confirma que hai cen anos a concentración de PAH era moito máis alta debido ás carboeiras e aos quentadores das casas. “Hoxe en día todo iso baixou moito e en Irati, ademais, limitouse o tráfico de vehículos. Na miña opinión, é unha medida axeitada para controlar a contaminación”.

Con todo, Irati segue recibindo a contaminación dos coches e da industria a distancia. Por exemplo, nos estudos realizados en Bertiz observouse que o vento do oeste trae altas concentracións de PAH de Gipuzkoa e Bizkaia e tamén chega desde Francia, atravesando os Pireneos co vento do norte.

Doutra banda, a diferenza dos PAHs, os PCB son compostos químicos: “Son xenobióticos, é dicir, creados polo home”, precisou Elustondo. Como se demostrou que son tóxicos, hai tempo que están prohibidos. Os investigadores cren que os restos achados en Irati chegarían da central eléctrica de Irabia, material que no seu día se utilizou en illantes eléctricos.

Por último, proceden das pesticidas utilizados pola OCPA na agricultura. “Son moi variadas e están prohibidas hoxe en día, pero son moi persistentes e moi tóxicas”, dixo de Diego. Compara os contaminantes persistentes con metais pesados: “A pesar de que na actualidade a industria vasca emite menos metais pesados, a das décadas anteriores non desaparece; queda acumulada no solo. Alí pode estar moito tempo, sen chegar á auga ou á vexetación, pero se a terra se move contaminaranse tamén outras contornas”.

A importancia de investigar

Tanto De Diego como Elustondo subliñaron que as concentracións en Irati non son superiores ás que esperaban: “Hai que ter coidado coa mensaxe que se dá. De feito, a tendencia alarmista actual é moi prexudicial. Hai que dicir alto e claro que aínda que a contaminación sexa preocupante, non se pode dicir que Irati está contaminada. Ten un alto nivel de protección e así debe ser”, afirmou de Diego. Elustondo, repetindo: “Para iso debería servir esta investigación, para mostrar o importante que é pór en valor e coidar este tipo de ecosistemas”.

Comenta unha vantaxe dos brións para a monitorización: “É moito máis barato que colocar os equipos que teñen que funcionar a continuación, analizar os brións que hai no bosque por defecto. Estas medicións non serven para establecer límites legais, pero si para facer comparacións, e para saber cales son os puntos quentes, por exemplo”.

Por todo iso, ambas as entidades pediron financiamento para levar a cabo este tipo de investigacións a longo prazo. De feito, o estudo do impacto dos contaminantes sobre a biodiversidade require series longas.

Tamén consideran que se debería investigar a influencia doutros factores e as relacións entre eles. Entre eles destaca o cambio climático: “Sabemos que este singular ecosistema sufrirá co aumento da temperatura, o que pode supor un maior impacto por parte doutros axentes”, dixo Elustondo. Lembra o impacto da calidade do aire e o clima na saúde humana: “A contaminación do aire é a cuarta causa de morte. É un problema de saúde pública que vai empeorar co cambio climático, porque están relacionados”.

“Esa é a nosa reivindicación”, concluíu De Diego. “As institucións dan financiamento para catro anos, pero para ver e entender a evolución hai que facer un seguimento durante moito tempo”. O artigo agora publicado é parte da tese doutoral de Alonso na UPV/EHU, e tamén se publicarán unha tese e varios artigos. É evidente, por tanto, que a investigación foi frutífera. Tan está claro, con todo, que non é suficiente para os investigadores, xa que para eles Irati tamén é especial.