Ibn ao-Haytham, sabio científico

2012/12/01 Etxebeste Aduriz, Egoitz - Elhuyar Zientzia Iturria: Elhuyar aldizkaria

• Historia
• Biografiak

Aínda estaba escuro cando empezou a chamada da mesquita á oración. Ibn ao-Haytham espertouse en soidade doméstica. A mesquita que tiña ao seu lado, pero ese día tampouco ía ir; ouvía de casa o cinco chamadas do día. Así era o día e o día, todos os días igual, desde que finxiu tolemia. Quizá fuxiu a un castigo máis sanguento, pero estaba condenado a ser prisioneiro na súa casa.

Si non fóra tan valente, cando dixo que podía dominar o río Nilo... Vivía entón en Basra (ao sur de Iraq actual), onde naceu ao-Haytham no ano 965. Ao principio estudou teoloxía e dereito, pero logo decidiu ir pola filosofía e a ciencia. "Estudei en profundidade as crenzas das diferentes seitas, o pensamento e os sistemas teolóxicos, pero non logrei nada que ilumine o camiño cara á realidade", escribiría na súa autobiografía. Cando coñeceu as obras de Aristóteles, máis que as palabras dos homes, decidiu que Deus quería investigar os traballos realizados no universo. Tamén absorbeu obras de Arquímedes, Euclides e Ptolomeo, deixando clara a súa verdadeira vocación.

A fama de sabio da o-Haytham estaba ben estendida cando dixo que se podía controlar o río Nilo. Nilo desbordábase todos os anos, e ao-Haytham calculou que con diques e canles podíase evitar inundacións e reservar auga paira a época de seca. Tamén chegou ao Cairo, capital do Califato Fátimitar, até as beiras do califa Ao-Hakim. E, por suposto, paira o califa a idea de controlar a Nilo segundo o seu desexo era moi atractiva.

Chamado polo califa, ao-Haytham viaxa ao Cairo. Non era un mal lugar paira un sabio. Alí estaba a prestixiosa universidade Ao-Azhar, que gustaba dos califas e fomentaba a ciencia e o coñecemento. Por exemplo, creou a biblioteca Dar ao-'ilm (A Casa do Coñecemento), que chegou a ser una das máis importantes do mundo.

Kalifa nomeou á o-Haytham ao xefe dun equipo de enxeñeiros da corte e o equipo embarcouse no río en busca do lugar adecuado paira suxeitalo. Ao cabo de varios días, pasando por Asua, no teito do deserto, ao-Haytham sentiu suor fría. Viuno claro: non funcionaban, era imposible, Nilo era demasiado grande, incontrolable.

Pero, como dicir ao califa que fracasou? A súa crueldade era coñecida. Ao-Haytham escoitou una vez que ordenou matar a todos os cans porque os ladróns molestábanlle; que obrigou á poboación a durmir de día e a traballar de noite; que prohibiu que as mulleres saísen á rúa e que fixesen zapatos paira mulleres aos zapateiros; que cortaban as mans aos escravos do palet; e que asasinaba sen razón a visirras, médicos ou outros funcionarios, moitas veces coas súas mans. Por medo á reacción do califa, a solución que atopou foi finxir tolemia. E obrigáronlle a permanecer prisioneiro na súa casa. Así pasou dez anos ata que morreu o califa en 1021. Pero non perdeu ese tempo. Traballou e escribiu, entre outros, o tratado Kitab ao-Manazir ( Libro da Óptica ) sobre una óptica de sete volumes.

"A tinta dos eruditos é máis sacra que o sangue dos mártires", afirma o Corán, e ao-Haytham derramou moitas tintas, tanto durante eses dez anos como despois. Ao morrer Califa, confesou a verdade e seguiu dando clases, traducindo obras gregas e investigando durante toda a súa vida.

Traballou moito en xeometría e teoría de números, mecánica, astronomía, enxeñaría e filosofía. Pero una das súas grandes achegas foi o Libro da Óptica. Demostrou que a luz viaxaba correctamente e foi o primeiro en explicar ben a base da vista. A través de experimentos con lentes e espellos, estudou a reflexión, dispersión e refracción da luz e deu as súas explicacións matemáticas. Estudou as eclipses, as sombras e o arco iris. E explicou que vemos a luz do crepúsculo e do amencer porque a luz solar se refracta na atmosfera, e que esta se produce cando o sol está a 19 graos sobre o horizonte. En base a esta refracción, calculou tamén que a altura da atmosfera era duns 100 km.

A obra da o-Haytham, baseada no empirismo e as probas. Deseñaba una serie de dispositivos e experimentos paira demostrar as hipóteses extraídas da súa lectura ou observación. Por exemplo, estudando como a luz das velas penetraba dun pequeno buraco da parede a unha habitación escura, fixo grandes descubrimentos. Por exemplo, se puña varias velas fóra, observou que na habitación escura aparecían outros tantos puntos claros, e que se puña algún obstáculo entre una vea e o buraco, desaparecía o punto correspondente. Mediu que as velas e os puntos da habitación escura podían asociarse con liñas rectas que pasaban polo buraco.

Da mesma maneira demostrou que a luz emitida por unha fonte de luz (sol ou vea) reflíctese nos obxectos en todas as direccións. E vendo que nos experimentos da habitación escura as luces das diferentes veas non se mesturaban ao pasar polo buraco, concluíu que cando a luz reflectida polos obxectos entra nos ollos, faise una representación no ollo por puntos do que temos diante. Ademais, profundou na anatomía do ollo e, vendo a estrutura, propuxo un funcionamento similar ao da habitación escura.

Así, ao-Haytham demostrou que Euklides e Ptolomeo estaban equivocados e que non o vemos a través dos raios emitidos polos ollos, como eles dicían. E se aqueles grandes eruditos estaban equivocados, quizá outras moitas verdades aceptadas eran equivocadas!

De feito, os gregos tendían a quedar nunha mera teorización. Ao-Haytham, con todo, viu clara a necesidade da experimentación e da demostración de hipótese, así como a importancia de ser crítico co dado polos anteriores: "O buscador da verdade non é aquel que explora as obras de antigos eruditos e, en virtude da súa natureza natural, confía neles, senón que sospeita da súa fe neles (...) e recorre a argumentos e probas, e non ao que dixeron as persoas, xa que a persoa está chea de imperfeccións e erros de todo tipo. Así, o home que analiza os escritos dos científicos ten a obrigación de, se quere saber a verdade, facer inimigo de todo o que leu (...) e atacar por todas partes".