Filosofatzen: zenbat buru, hainbat aburu
2010/05/01 Galarraga Aiestaran, Ana - Elhuyar Zientzia Iturria: Elhuyar aldizkaria
Segundo Jesús Mosterín, a persoa non se distingue de ningún outro animal. Mosterín é profesor de investigación do Instituto de Filosofía do CSIC e catedrático de Lóxica e Filosofía da Ciencia da Universidade de Barcelona. Na súa opinión, as persoas somos animais, polo que non ten sentido preguntarnos que nos diferencia deles. Aclárao cun exemplo difícil de devolver: "É como alguén que che pregunte: Zer dá euskal emakumeak? A resposta é en nada, porque as vascas son mulleres". A resposta é “nada”, porque as mulleres euskaldunes son mulleres).
Con todo, Mosterín non nega que as especies animais, incluídas as persoas, sexan diferentes entre si: "É evidente que os mosquitos son moi diferentes dos elefantes e eles das aguias e as aguias dos cucarachos. Pero todos os animais teñen características comúns e todo o que se poida dicir sobre eles pode dicirse da nosa especie. E é que todos estamos emparentados, na evolución tivemos o mesmo antepasado, e canto menos xeración teñan que facer as dúas especies, máis preto serán os seus parentes".
Así, a especie humana ten unhas características que non teñen os demais: anda en dous pés, ten capacidade paira falar, crea e utiliza tecnoloxía, ten capacidade de pensamento abstracto... Con todo, Mosterín considera que estas características non son determinantes paira a súa diferenciación como especie. "As abellas fan mel e as arañas as redes. É dicir, como nós temos as nosas peculiaridades, as outras especies teñen as súas, pero as especies non se distinguen por elas. De feito, a reprodución distingue ás especies: si dúas poboacións son capaces de cruzarse e reproducirse entre si, pertencen á mesma especie. E xa está."
Tamén ofrece exemplos como cans e lobos da mesma especie, que poden cruzarse entre si e ter descendencia. "Pero aínda que eu namórome dun lobo, non podo ter descendencia con el. E isto non é debido á lingua, á tecnoloxía e a outras cuestións que se citan, senón porque non podemos multiplicalo. Ademais, no núcleo da definición da especie atópase a posibilidade de cruzala e reproducirse".
Os que din que son nosos
Outras características que caracterizan á persoa do resto de especies non lle parecen en absoluto decisivas. Por exemplo, en contra do que dixeron outros filósofos, paira Mosterín non é certo que teñamos una conciencia específica do eu, porque está demostrado que outros animais tamén teñen conciencia de si mesmos. "Isto confírmase co experimento do espello. Neste experimento, un animal colócase diante do espello e previamente colócase una mancha na fronte, por exemplo. Se o animal tenta limpar a mancha, significa que se coñeceu".
Os investigadores realizaron o experimento mencionado por Mosterín con moitas especies e non hai dúbida de que os chimpancés e outros moitos primates coñécense, é dicir, teñen conciencia do eu. Ademais dos primates, outras especies mostraron esta capacidade, como as micas.
Mosterín comparte a súa opinión sobre a conciencia da morte. De feito, moitas veces díxose que a única especie que se dá conta da súa mortalidade é a nosa. Mosterín négao e pon como exemplo aos elefantes: "Os elefantes teñen una conciencia evidente da morte. Cando se atopan nunha situación de extrema gravidade, por exemplo, cando una seca dura golpea a outro lugar e morre un dos grupos, os demais esperan e permanecen uns días coidándoo. Antes de abandonar o falecido cóbreno con follas e terra. E si pasan de alí de novo, quítanlle as follas paira confirmar que é un amigo perdido".
Doutra banda, a existencia de relixións ou crenzas é considerada por moitos a especificidad da nosa especie. Nese sentido, Mosterín pensa doutra maneira. Segundo el, as persoas temos ideas e grazas á capacidade de falar e escribir temos una enorme capacidade de transmitir esas ideas. "Estas ideas poden ser boas ou malas. Outro exemplo: Número 13. Un pode dicir que 13 é o primeiro e iso é certo e pódese demostrar. Outro pode dicir que o 13 é de mala baba e iso é erróneo. Pero, aínda que é erróneo, pódese dicir que entón se transmite e así en Estados Unidos hai casas que non teñen planta 13 ou hoteis sen sala 13".
Cre que ocorre o mesmo coas relixións. Explica que hai moitas relixións, cada una cos seus mitos, as súas ideas, e unhas con cousas que son contraditorias unhas con outras, e dentro de cada grupo perpetúanas e transmítenas. Mosterín recoñece que moitas persoas se atopan nalgún destes grupos, pero non recoñece a especificidad da especie: "Hai moita xente que pensa que o 13 é de malo nariz, pero moitos non o creen. Pois coas relixións, igual. Uns son cristiáns, musulmáns ou de relixión animista e outros ateos".
Dentro da nosa especie hai una gran variedade de crenzas, o que, segundo Mosterín, demostra que ningunha crenza é específica da especie: "Porque cando algo forma parte da natureza da persoa, paira todos é común, como camiñar a dous pés e ter unha linguaxe ou pulmóns. Pola contra, as relixións non son de todos".
Especial e principal
Outros filósofos teñen una visión moi diferente do tema. Álvaro Moreno é profesor de filosofía da ciencia na UPV-EHU e afirma que "non hai dúbida de que as persoas e os animais somos diferentes, somos totalmente diferentes". Entre as características que nos caracterizan, Moreno menciona a civilización, a cultura, a velocidade da nosa evolución --non só ligada á bioloxía ou á xenética -, a lingua, o desenvolvemento do cerebro e o dominio do resto de especies. Con todo, resúltalle difícil elixir entre as máis especiais: "Hai moitos que interactúan entre si, polo que non é fácil dicir cal é o máis especial, o máis específico".
Segundo explica Moreno, paira os filósofos gregos a racionalidade era o núcleo da nosa especie. "Pero, que significa ser racional? Non está claro. Eles falaban da capacidade de facer un discurso razoado e paira iso necesítase unha linguaxe. E que significa exactamente coa linguaxe? Outros moitos animais tamén teñen capacidade de comunicación, pero só nós temos o idioma. Ademais, dentro da nosa especie, a lingua evolucionou, evolucionado, por exemplo, a creación da escritura é un fito. Por outra banda, a linguaxe é causa ou consecuencia do desenvolvemento do cerebro?"
Ademais da linguaxe, Moreno considera que a capacidade de xeración de tecnoloxía e a capacidade de desenvolver outras ferramentas tecnolóxicas con esta tecnoloxía é tamén o mesmo. Grazas a esta tecnoloxía cambiamos as nosas relacións e fomos capaces de adaptar o mundo aos nosos intereses. Isto trouxo consecuencias, "isto e as formas de entender o noso dominio".
De feito, Moreno non ten ningunha dúbida de que somos máis poderosas que o resto de especies, pero cre que non fixemos un uso intelixente deste poder. Por exemplo, rompemos o equilibrio entre os ecosistemas e agora aprender a pór en valor a biodiversidade pode ser una cuestión de humildade, pero sobre todo de conciencia. Considera imprescindible concienciarse da importancia da conservación da biodiversidade. Iso si, non cre que sexa fácil tomar decisións globais paira avanzar nunha dirección intelixente no futuro. "Non quero ser pesimista, pero é difícil ser optimista".
Aínda non somos seres humanos?
O arqueólogo, antropólogo e paleontólogo Eudald Carbonell tamén profundou no tema e atopou outras respostas. Entre outras cousas, reivindica que aínda non somos seres humanos, persoas. Explica que converterse en persoa é un proceso evolutivo, aínda en marcha, no que inflúen aspectos biolóxicos e culturais. Cando a evolución cultural prevaleza sobre a biolóxica, entón levará a cabo o proceso de humanización.
Paira Carbonell, do mesmo xeito que paira Morenor, a persoa é diferente do resto de animais. "Nisto hai factores crave como a socialización da tecnoloxía, a linguaxe, o coñecemento e o pensamento. De feito, a tecnoloxía socializada e a linguaxe asociada a este proceso fomentan a autoconciencia. Ao mesmo tempo, a conciencia tractora, é dicir, a conciencia da mente e da especie, fainos humanos".
Carbonell ten tamén una interesante visión do futuro da especie. Segundo el, a nosa especie está a experimentar un crecemento exponencial converxente, e é previsible que o aumento e a complexidade das relacións sociais lévennos ao colapso. "Cada vez que a nosa especie implanta un novo sistema, debe metabolizar o cambio. Tras a revolución científica e técnica aínda non o fixo, pero pode provocar o colapso da especie. Isto pode ocorrer neste século".
Tamén predí as consecuencias do colapso: "Despois, a nosa especie se socializará doutra maneira, será véspera da transhumanización".
Está claro que o tema parece algo que pensar...
Gai honi buruzko eduki gehiago
Elhuyarrek garatutako teknologia
