Humidais do País Vasco (e XII): humidais artificiais

2001/05/01 Estonba Mintxero, Mikel Iturria: Elhuyar aldizkaria

• Ekologia

Numerosos humidais artificiais sufriron co paso do tempo espectaculares procesos de naturalización. Exemplo diso son as charcas situadas nas canteiras de Laño, en Treviño.

Entre os humidais do País Vasco, paira entender a importancia que teñen os humidais artificiais, tendo en conta a superficie de todos os humidais, cabe sinalar que os artificiais representan entre un 60-70%. Por tanto, aínda que non se consideran tradicionalmente nas políticas de conservación dos humidais, polo menos desde o punto de vista cuantitativo, a súa importancia é innegable, o que debería modificar a nosa visión destes humidais, polo menos en relación aos que se atopan actualmente bastante naturalizados.

Con todo, existe una gran variedade e diversidade de humidais de orixe artificial. Por unha banda, a orixe do humidal, aínda que todos eles son de orixe humana, xa que a función destes depósitos de auga condiciona totalmente a fisionomía, morfología e evolución do humidal. Doutra banda, a localización dos humidais artificiais tamén é de vital importancia, xa que a súa presenza na rexión eurosiberiana ou mediterránea, na montaña ou no val, na zona de gran escarpe ou na chaira... inflúe directamente nos procesos biolóxicos e ecolóxicos. Finalmente, débese considerar o uso actual dos humidais artificiais, que condiciona totalmente a evolución do humidal e o seu posible naturalización.

Tendo en conta todos estes factores, os humidais artificiais do País Vasco pódense dividir en:

• Encoros.
• Charcas de abrevadero.
• Balsas de rega.
• Lagoas mineiras ou industriais.
• Saleras.
• Charcas de parques ou xardíns.

Encoros

As lagoas de abrevadero xogan un papel importante na reprodución de angibios de montaña. Na imaxe, una balsa de abrevaderos no parque natural de Vakderejo.

Os encoros son depósitos artificiais de auga procedentes da construción de presas nos vales fluviais. Estes grandes volumes de auga que teñen por obxecto o abastecemento de auga de carácter público, urbano e industrial, e nalgúns casos a rega, son as maiores zonas de auga que podemos atopar no País Vasco. Con todo, debido á gran profundidade e ás escarpadas marxes que caracterizan os encoros, o sistema hídrico é o mesmo que a interacción entre auga e terra, polo que non poden considerarse humidais. Nos traseiros ou bordos de varios encoros construídos só en chairas ou en vales con pouca pendente, a escasa profundidade permite caracterizar aos humidais converténdoos co paso do tempo nunha contorna de gran riqueza biolóxica e ecolóxica.

Con todo, as fortes fluctuaciones estacionales que se producen nos encoros constitúen una barreira evidente paira o desenvolvemento das comunidades de seres vivos dos humidais, o que dificulta a localización de humidais estruturados e maduros nestes lugares.

Entre os encoros do País Vasco que sufriron interesantes procesos de naturalización, merece especial mención o Gamboa Uribarri, situado na Llanada Alavesa, que tras o pantano coñecido como Mendixur, grazas á súa escasa profundidade e á súa orografía plana, ademais dos tradicionais cintos vexetais dos humidais, permite contemplar comunidades de vertebrados abundantes e variadas, especialmente aves acuáticas.

Balsa de Rega de Añua

Álava

Outros encoros que desenvolveron pequenos humidais nas marxes son: En Gipuzkoa, o encoro de Urkulu de Aretxabaleta, o de Orereta Landarbaso e o pequeno encoro de Sariakola situado en Orio-Aginaga; en Bizkaia, o encoro de Laukaritzko preto de Mungia e o do Regacho de Barakaldo; en Álava, o encoro de Urrunaga xunto a Legutiano e o pequeno encoro de Izkiz en Corres; en Navellsa, o, próximo ao municipio de Estanqula.

Charcas

Dispersos polas nosas serras abundan as pequenas lagoas de abrevadero paira o gando. Estas lagoas de montaña caracterízanse polo seu pequeno tamaño, escasa profundidade e as súas augas turbias. Ademais, debido ao clima e, sobre todo, ás entradas e saídas de gando, nestas charcas a vexetación das augas e marxes é practicamente insignificante e, por iso, desde o punto de vista natural, a maioría delas carecen de valor. Con todo, desempeñan un papel importante na reprodución de anfibios de montaña.

Balsas de rega

Trátase principalmente de pequenos depósitos de auga na Llanada Alavesa e A Rioxa e a Ribeira Navarra. Nestas zonas dominadas por regadíos, en moitas ocasións os caudais dos ríos non son suficientes paira abastecer a cantidade de auga que require este tipo de cultivos, polo que se construíron en zonas baixas numerosos pequenos estanques que recollen a auga de choiva.

Charcas de minas. A Arbolela

Bizkaia

Existen varios construídos sobre mananciais ou afloramientos freáticos, así como os que recollen o caudal dos pequenos arroios e latas, pero todos eles foron modificados polo home para que a acumulación de auga sexa efectiva.

Aínda que nestas charcas, as fortes fluctuaciones estacionales do nivel da auga constitúen una barreira evidente paira o desenvolvemento da vexetación, a escasa profundidade e as condicións climatolóxicas favorables permitiron que moitos deles teñan procesos espectaculares de naturalización, converténdose en elementos naturais importantes da paisaxe.

Entre as balsas de rega con alto grao de naturalización destacan as de Añua e Argomaniz na Llanada Alavesa; O Prao de Laguardia na Rioxa Alavesa; As lagoas de Zilekieta no val de Ibargoiti en Navarra e O Cardete na Ribeira de Navarra, preto de Tudela.

Balsas mineiras e industriais

Non podemos deixar de mencionar as charcas formadas en canteiras abandonadas ou en medianerías ao aire libre, por acumulación de auga de choiva, ou paira a obtención da auga necesaria en certos procesos industriais. Na maioría deles, aínda que as arestas abruptas ou a contaminación impiden a naturalización, existen nos últimos anos procesos de naturalización interesantes que deben ser tidos en conta.

A maior parte deste tipo de charcas e pozos atópanse na zona mineira de Bizkaia, sobre todo nas minas ao descuberto abandonadas nos montes de Triano. Destacan tamén as lagoas de Zolina e Morea, construídas pola empresa Potasas de Navarra da Comarca de Pamplona, situadas na canteira Etxerre de Basauri, a charca de Gurelesa no barrio donostiarra de Igara ou as canteiras próximas á localidade de Laño de Treviño.

Salinas

Nas salinas, a través de pequenas canles, a auga dos mananciais salinos distribúese nos portais, onde permanece até o seu evaporación. Salinas

Álava

Estas estruturas deseñadas paira a obtención de sal a partir das augas dos mananciais de alta concentración salina presentan una capa de auga de escasa profundidade durante a maior parte do ano, polo que poden clasificarse dentro de humidais artificiais.

Nas salinas, a través de pequenas canles, a auga dos mananciais salinos distribúese nos portais, onde permanece até o seu evaporación. Desde que a auga entra nos portais ata que se evapora, nestas estruturas construídas polo home prodúcese una dinámica similar á dos humidais endorreicos.

A maior parte das salinas e mananciais salinos aparecen asociados ás estruturas xeolóxicas denominadas diapiro que se mencionaron ao analizar os humidais kársticos, xa que a litología destas singulares estruturas xeolóxicas fai que os mananciais que aparecen nestes medios sexan hipersalinos.

Nos areais, aínda que a actividade humana impide o desenvolvemento das comunidades vexetais e animais típicas dos humidais salinos, ao redor dos mananciais e arroios, non é difícil observar algunhas especies de plantas halófitas adaptadas a vivir en zonas de elevada salinidade.

O exemplo máis significativo deste tipo de humidais atópase xunto ao pobo alavés de Añana Gesaltza. Estas salinas, explotadas desde a época romana, están dispostas en terreos escavados nas dúas beiras do val e as estruturas de madeira constitúen un conxunto de gran valor histórico, cultural e natural.

Con todo, non son os únicos. En Navarra tamén temos exemplos deste tipo de humidais artificiais, como as salinas de Jaitz, as de Ollo-Arteta ou as de Ibargoiti.

Charcas de parques e xardíns

Charca recreativa. Lagoa das Pedras de Donazar

Baixa Navarra

Paira finalizar este breve repaso aos humidais artificiais de Euskal Herria, falaremos das charcas creadas nos últimos anos con motivo da construción de novos parques de pobos e, sobre todo, de cidades.

Nalgúns casos, porque a construción do parque está enmarcada nun proxecto de recuperación ambiental e noutros, simplemente pola creación dun medio acuático, a proliferación de charcas artificiais en parques e xardíns pode ser un signo de cambio na concepción dos humidais, xa que pasar da destrución sistemática dos humidais como zonas desfavorecidas á saúde, á creación artificial de novos humidais, demostra que na nosa mentalidade está a cambiar algo.

Deste xeito, podemos dar por concluída esta serie de artigos que pretendían dar a coñecer o valor, a diversidade e a situación das zonas húmidas do País Vasco. Atrás queda o traballo que durou case oito anos. Durante todos estes anos tiven a oportunidade de coñecer marabillosos e descoñecidos espazos de Euskal Herria que nunca imaxinei, e desde esta perspectiva podo afirmar que as paisaxes que conteñen auga, ademais de ser os indicadores máis significativos da vida, son paisaxes de maior atractivo.

En Euskal Herria non temos humidais de gran tamaño, pero a riqueza e diversidade dos humidais é moi grande. Desgraciadamente, esta parte importante do noso patrimonio natural atópase nunha situación moi precaria, xa que nas últimas décadas moitas zonas húmidas han desaparecido totalmente e outras moitas quedaron nunha situación moi lamentable.

Nos últimos anos a elaboración de listas de humidais e a elaboración de plans de protección e restauración dos mesmos poden ser un signo da vontade de pór fin a esta destrutiva dinámica, pero a inercia destrutiva que vén de hai tempo é moi potente, polo que a destrución ou destrución dun humidal segue sendo un feito cotián. Esta situación é especialmente preocupante no caso de humidais costeiros de pequeno tamaño: A marisma de Untxin de Socoa, as últimas zonas marismeñas de San Sebastián, a marisma de Motondo e Oribar en Orio, as marismas de Casa Campo en Deba, a marisma de Alleru en Ondarroa, a marisma de Ibarreta-Zuloko en Barakaldo...

As anátidas adáptanse con relativa facilidade ás condicións dos humidais artificiais. Na imaxe un grupo de mozos de inmersión.

Todos eles, como humidais costeiros, son zonas de alto valor, pero ameazadas pola especulación e o desenvolvemento desmedido. Do mesmo xeito que ocorre con todos os demais problemas ambientais, a maioría somos moi sensibles á destrución de humidais moi afastados de aquí (manglares na zona trópica, grandes estuarios africanos...), pero ante a intención de destruír a marisma, lagoa ou turberas que hai xunto ao noso pobo ou cidade, as nosas respostas son una indiferenza ou una contraprestación que debemos asumir a cambio de desenvolvemento.

É sabido que un desenvolvemento mal entendido non ten en conta o patrimonio natural e só se preocupa polo rendemento económico inmediato, pero tamén é cada vez máis aceptado que este modelo de desenvolvemento está a pór en perigo o propio futuro do ser humano. É necesario, por tanto, apostar polo desenvolvemento sustentable e, nese sentido, creo que a conservación e recuperación de humidais que son auténticos tesouros da biodiversidade deben ser obxectivos prioritarios.