Baixo a terra queimada polo sol, sapo espolón

1997/04/01 Elosegi Irurtia, Migel M. Iturria: Elhuyar aldizkaria

• Zoologia

Coa esperanza do sol fómonos á Ribeira de Navarra e, como non, a tormenta atrapounos pola noite nos arredores das Bardenas. Con todo, alégranos pensar que este tipo de choivas vai limpar o coche. Dáme conta de que me está parando ao meu amigo por sorpresa. “Ves iso?”. Na mesma pista, a ra ou a plantación de animais que se trate está a facerse poteca. Sorprendente! Agora mesmo contámoscho! Collemos o paraugas e coa luz de fronte acesa saímos do coche. Parecen sapos. Pocholos e algo pequenos de menos de 9 cm. Son grisáceas e presentan cicatrices de cor verde escuro. A parte inferior tamén é gris ou crema. Son de pel suave, con cabeza ancha e pupila vertical. Pernas curtas e robustas, cun abultamiento escuro nas traseiras. Non hai dúbida de que son sapos espprosos. Imos, non é un ambiente aquí.

No camiño a casa só hai una cousa en mente. Aquela terra seca, calcinada e gretada polo Sol ao mediodía, non tiña ningunha forma de ser un lugar idóneo paira os anfibios. De onde sairá, por tanto, xunto coa choiva? Como se poden moldear estes sapos nun “deserto” como as Bardenas paira combater a deshidratación? Só hai que coller un bo manual e lelo.

Os sapos de espolón son amuros perfectamente adaptados a zonas secas e adoitan aparecer en distintos hábitats, desde pantanos e areais até estepas e áreas de secaño. Almacénanse durante o día paira evitar que o sol seque. Da mesma maneira, durante todo o verán, cara a agosto, os adultos poden entrar temporalmente baixo terra e no inverno vermello cando a temperatura baixa. Son os anfibios típicos das zonas máis áridas do sur do País Vasco. Habitan en humidais como O Pulguer, Pitillas, A Estanquilla e Auga Salgada, entre outros, nas proximidades do río Ebro e, como xa se indicou, poden atoparse nas inmediacións das Bardenas.

Parece ser que a isoneta de 500 mm marca o límite norte da distribución e, como se debuxou no mapa, a partir de aí apenas aparecen. No sur, con todo, esta especie é común en Francia e sobre todo no sur da Península Ibérica.

A especie está adaptada a enormes oscilacións demográficas. De feito, ao ter que vivir en lugares tan secos e reproducirse na auga, a poboación pode sufrir grandes descensos en función do tempo. Nos anos nos que non hai auga, ou cando tras a posta se desecan os pozos, estes non se reproducen e poden facerse case invisibles durante uns anos. Cando o tempo acompaña volven aparecer grandes cantidades. Por iso, no sur da Península, víronse nunha densidade enorme, até 120 unidades por metro cadrado!

O espolón que lle dá nome e que axuda a identificarse é un tubérculo metatarsiano de cor negra nas patas traseiras e cunha dureza de corno, una excelente ferramenta de indución en terreos arenosos e soltos. Como se dixo, mentres o tempo non é moi húmido, o día adoita pasar escondido na frescura do subsolo. Move alternativamente as patas de enterramento e grazas aos espolones pode construír rapidamente una galería de 10-40 cm ou máis. Nada máis escurecerse, con todo, salgue a comer os invertebrados que forman a súa dieta, especialmente os coleópteros, ortópteros, hemipteros e arácnidos. A captura a rececho e adopta una actitude especial: paira ter una visión máis ampla, alarga as patas dianteiras, póndoas ergueitas. Así mesmo, os ollos grandes teñen excelentes instrumentos de observación nocturna e son moi curiosos: teñen una pupila abucinada vertical e un iris dourada ou prateada. A pesar de ser un cazador de escuras, viuse ás veces ao redor de pozos con luz, atraídos polos bichos que alí se recollen.

A mediados de febreiro se exhuman e diríxense aos humidais paira reproducirse, salvo que as condicións climatolóxicas impídano. Neste tenor tanto os machos como as femias teñen unha cor máis escura do normal. Con todo, os machos, ademais de ser máis pequenos, nesta época a inflamación das glándulas failles aparecer brazos máis grosos, que permiten diferencialos. O canto do cortexo dos machos dáse baixo a auga, polo que apenas se ouve e parece un gancho silencioso da galiña: “por CO”. Cando o reprodutor achégase, o macho suxeita cos brazos dianteiros pola parte dianteira das patas traseiras, adoptando una postura denominada amplexo.

A femia de Zihurtar á nova xeración pon a partir de abril longas xemas de ovo (até case 7.000 ovos) e a medida que se vai pondo fecunda o macho. Os ovos colócanse atascados nos talos das plantas acuáticas ou simplemente sobre o fondo do humidal. Entre 5 e 15 días despois prodúcese a eclosión das larvas de cor gris escuro de 3,5-4,5 mm que en poucas horas duplicarán o seu tamaño e peso. Larvas de sapos con espolón de máis de 10 cm (ás veces de 15 cm!) Temos un das mellores sobremesas de Europa. Estas larvas aliméntanse de algas e fanerógamas, así como de bacterias, pequenos invertebrados e masacres. Poden soportar altos niveis de contaminación e salinidade, evitando a competencia de especies máis sensibles. Catro meses despois da súa integración, xullo ou setembro, sofren metamorfose. Una vez que o corpo se reduciu enormemente, estes grandes renacuajos convértense en pequenos sapos duns 22-35 mm.

En canto ao estado das poboacións, considérase que en moitas comarcas reduciuse. Do mesmo xeito que moitos dos animais dos humidais, os sapos de espolón sufriron o secado, dragado, capturas de estradas ou eutrofización de pozos. Por si todo isto fose pouco, parece que no noso territorio hai outro perigo. Co obxectivo de practicar a pesca, nos humidais existe o costume de levar peces dun lado a outro e, ademais dos ciprínidos, nalgúns lugares liberáronse especies como a anguía, o perca e o lucio. Estes son grandes predadores que parecen matar moitas larvas e ovos.

FICHA TÉCNICA Sapo espolón Especie: Pelobates culesFamilia: pelotripesOrden: anuros