Enciclopedia Diderot

2014/03/01 Etxebeste Aduriz, Egoitz - Elhuyar Zientzia Iturria: Elhuyar aldizkaria

• Historia
• Biografiak

O cárcere volveu traer dous veas como o día anterior. Cun díxolle que tiña suficiente, era verán e escurecíase tarde. Con todo, o carcelero aconselloulle que o gardase, talvez viñésenlle ben paira as longas noites de inverno. Entón deuse conta de que Diderot non foi detido paira dous días e que podía pasar moito tempo en prisión. O seu desgusto. Canto tería que esperar paira poder continuar co proxecto da enciclopedia que acababa de pór en marcha?

En 1728, cando chegou a París aos 16 anos, poucos pensaba que Denis Diderot converteríase en tan revolucionario. Naceu en Langres, fillo dun cuchillero, e, seguindo o desexo dos seus pais, a súa intención inicial era converterse en sacerdote. Pero en París as cousas empezan a cambiar. Empezou una vida bohemio, os libros que tomaba da biblioteca eran cada vez máis heterodoxos e, xunto cos libros, cambiou de pensamento Diderot.

Decidiu ser escritor e dedicouse á tradución. Traduciu obras de autores ingleses. E en 1746 publicou de forma anónima Penseés Philosophiques (Pensamentos filosóficos). Nel criticaba o catolicismo e a fe e reivindicaba o deísmo. Encomiaba as obras de Newton, Muschenbroek, Hartzoeker e Nieuwentit: "grazas ao traballo destes homes o mundo xa non é un deus; é una máquina coas súas rodas, corda, polea, peiraos e cargas". Este libro foi condenado polo Parlamento.

Ese mesmo ano, un editor encargou a tradución da exitosa enciclopaedia inglesa de Ephraim Chambers. Foi un traballo dun par de anos, se Diderot non imaxinase que una simple tradución non era suficiente. No seu lugar, decidiu realizar una enciclopedia que recollese todo o coñecemento da época. Cada tema da Encyclopédie será redactado polo mellor experto e financiado por subscrición. Ademais, centraríase no pensamento crítico e escéptico.

Como el non tiña gran reputación, paira dar solidez ao proxecto foi coeditor o prestixioso matemático Jean-Baptiste d'Alembert e membro da Academia de Ciencias. Entre ambos os pronto chegaron a unha chea de colaboradores apaixonados: escritores, científicos e mesmo sacerdotes... O plan de Diderot estaba en marcha.

Pero nada máis empezar o proxecto, en 1749, foi detido. Xa tiña denuncias. En 1747 o párroco Hardy Levaré dixo á policía: "Os comentarios que fai Diderot deixan claro que é deísta, se non é algo peor. Virádevos sobre Xesucristo e a Virxe, cousas que non me atrevo a pór por escrito... Nunca falei con ese mozo e non o coñezo directamente, pero me dixeron que ten un talento incrible e que a súa conversación é moi entretida. Nunha charla o Parlamento recoñeceu que hai dous anos foi condenado e autor dunha das dúas obras queimadas. Contáronme que traballou durante máis dun ano outra obra, máis perigosa paira a relixión".

Aquela arriscada obra era Lettre sur lles aveugles à l'usage de ceux qui voient (Carta sobre cegos paira uso dos que poden ver). Neste breve escrito escribiu sobre a posibilidade de ensinar aos cegos a ler a través do tacto (a mesma idea que Braille desenvolvería un século despois). Pero, sobre todo, a partir de diversas experiencias de cegos (ou escusas), lanzou ideas contrarias a un Deus invisible e afirmou que o coñecemento se consegue a través dos sentidos e non da revelación celeste. Todo iso supuxo paira o rei una provocación suficiente paira encarcerar a Diderot.

Pasou unhas semanas dentro e nada máis saír retomou o proxecto da enciclopedia. Tería que estar moi atento, xa que tiña clara a súa ameaza, pero mantivo firme a idea de ampliar o coñecemento baseado na ciencia e non nas Sacras Escrituras, mentres facía o camiño do deísmo ao ateísmo. Ademais, tras pasar polo cárcere, converteuse nun pequeno heroe paira moitos. Recibiu os eloxios de Voltaire e abríronse as portas dos salóns de París. Nestes salóns reuníanse os máis progresistas librepentsalistas e intelectuais da época ao redor dos deliciosos pratos paira falar do que non se podía falar na rúa. E Diderot converteuse nun dos relatores máis activos e apaixonados daqueles salóns.

Diderot tiña claras as cousas. A estrutura da enciclopedia sería rompedora. As entradas ían en orde alfabética estrito, non como nos dicionarios da época, onde se ordenaban por temas, primando a teoloxía, a igrexa e a nobreza. E non se incluiría a biografía para que non fosen tomados por grandes homes da historia, senón por ideas, coñecementos obxectivos, manualidades e oficios.

Tamén atopou formas de loitar contra a igrexa e a relixión. Os censores non podían negar, por exemplo, o estudo detallado dalgúns temas bíblicos. Por exemplo, no artigo escrito polo sacerdote Edme Mallet sobre a arca de Noé, calcula cantas especies de animais había na Terra, cantas augas, pallas e ovellas (paira carnívoros) habería que embarcar, como habería que repartir aos animais paira evitar o envorco do barco, cantos excrementos tería que expulsar diariamente Noe e os seus dous fillos, etc. Na entrada "Eucaristía" hai una nota que envía ao "canibalismo". Etc.

En 1752, cando estaban publicados os dous primeiros volumes da enciclopedia, o Consello Real prohibiu seguir publicándose. Pero grazas á axuda de Madame Pompadour puido seguir. En 1759, con todo, o Parlamento de París, coincidindo coa igrexa, prohibiuno de novo. D'Alembert, asustado, abandonou o proxecto. Pola súa banda, Diderot conseguiu seguir publicando en semiclandestinidad. En 1772, 26 anos despois do inicio do proxecto, publicouse o último volume, o 28. En total, a enciclopedia converteuse no símbolo da Ilustración con 20 millóns de palabras e 2.885 ilustracións.

Tivo moito éxito, venderon 4.000 enciclopedias. E non era barato: valía un ano de salario dun mestre artesán. Antes de finalizar o século íanse a imprimir outras 25.000.