Betizu, a última vaca salvaxe de Europa, a extinguir?
2021/04/27 Asier Albite Arregi - Zaragozako Unibertsitateko ikertzailea
Betizua é una raza de bovino adaptada á accidentada orografía e climatoloxía húmida do País Vasco que sobreviviu durante séculos. Estes animais constitúen un complemento económico paira os baserritarras e permitiron una gandaría extensiva e sustentable. Ademais, contribuíron a manter una ampla biodiversidade de especies autóctonas. Con todo, a poboación animal presente en montes, bosques e pradarías diminuíu como consecuencia do envellecemento da poboación rural e a desaparición do medio socioeconómico e ambiental tradicional. De aí a necesidade de dar a coñecer a delicada situación que vive a raza para que a sociedade poña en valor este patrimonio e que estes animais se integren no sector rural, a natureza e a economía extensiva, o que lles leva a permanecer noutros tantos séculos.
Segundo José Miguel de Barandiarán, o touro vermello ou o betizu hase mitificado desde o paleolítico. En Laminazilo de Isturitz, a cova de Sara, Akelarren de Zugarramurdi e outras covas atopáronse gravados e pinturas que representan “touros vermellos” (Barandiaran, 1969). Na mitoloxía vasca, o touro vermello ou a vaca vermella aparece como un ser mitológico, patrón das covas da deusa Mari (Barandiaran, 1994).
XIX. finais do século XX A principios do século XX, moitas razas autóctonas melloraron e introduciron razas externas máis produtivas no País Vasco (Altarriba e Aranguren, 2003). Entón, comezáronse a distinguir os grupos de gando economicamente máis rendibles dos menos produtivos (Echevarría, 1975), marxinando estes últimos aos montes altos e zonas xeograficamente máis illadas. Esta diferenciación e illamento xenético permitiron a supervivencia dos betizu.
Na actualidade, os betizu atópanse nas principais zonas montañosas do País Vasco e atópanse en todas as demais provincias excepto en Álava e Zuberoa: Navarra (Bernez, 2010), Gipuzkoa, Bizkaia (Gómez, 1999), Lapurdi e Baixa Navarra.
Vaca pánico
Betizu é una das poucas razas bovinas que habitan totalmente soltas ou semi-libres (Pérez de Muniain, 1999). De aí vén seguramente a palabra Betizu, que provén da unión de vaca e terror (Gómez et ao., 1999). Até hai pouco o control sobre estes animais era moi escaso. Os donos trataban de capturar animais de cando en vez, coa axuda dos cans de pastor e maduración, paira retirar os tenreiros e desprendelos paira o seu consumo familiar ou en festas populares (Barandiaran et ao., 2000), por exemplo. Dado que os animais conservan a súa antiga inflamabilidad, seguen utilizándose en numerosas zonas de Euskal Herria en festas populares taurinas como peches, campionatos de recortadores, sokamuturras, etc.
Son animais vivos, lixeiros e moi rurais, con cabeza grande e fina, ollos expresivos, algo saíntes e rodeados dunha aureola clara (ollo de perdiz). As súas ramas de desenvolvemento temperán, en forma de media lúa, con puntas amareladas. O seu tamaño é alargado, a súa altura, a súa baixo desenvolvemento muscular (Pérez de Munia e Gómez, 2009) e o seu desenvolvemento tardío, polo que a súa produción de carne é moi reducida. Son de cor trigo. As vacas teñen moi pouca produción leiteira, só a necesaria paira o crecemento da tenreira, e viven entre 13 e 14 anos (Napal e Pérez de Muniain, 2006).
Poden sobrevivir?
A gandaría intensiva e comercial realízase da mesma maneira en todos os lugares do mundo, baseada na explotación dunhas poucas razas especializadas na produción de carnes, leite e ovos, con grandes necesidades de produción como penso, medicamentos, estabulación, consumo de combustibles fósiles, etc. (Napal e Pérez de Muniain, 2006). No outro extremo atópanse as razas autóctonas, animais adaptados durante séculos á orografía e climatoloxía circundante, e en ningún caso con esixencias produtivas de razas especializadas (Legrand, 1999).
Ademais, todas as súas razas están ligadas a un sistema produtivo de gandaría extensiva (Reta, 2019), un enorme tesouro cultural que constitúe a identidade da nosa sociedade. Ademais de razóns históricas e culturais, existen outras razóns paira o mantemento da raza como a capacidade de superar os cambios ambientais, a capacidade de responder a posibles demandas futuras dos consumidores, o aproveitamento das zonas pobres, a resistencia ás enfermidades, a participación na paisaxe rural e a presenza de material xenético irrepetible (Altarriba, 2019).
Por outra banda, os betizu presentan carne de excelente calidade, aínda que en menor cantidade que outras razas cárnicas especializadas.
Os betizu, ademais de mellorar o crecemento e a calidade dos pastos, controlan a acumulación de materia morta e seca, contribuíndo así a combater os incendios. Os betizu que pastan nos montes durante todo o ano participan activamente no mantemento da paisaxe e a biodiversidade (Gómez et ao., 1997). Aliméntanse de herbas, poliñas, brezos, arbustos, follas e cortizas (Mandaluniz, 2003). A acción de pastoreo de gando restablece a diversidade da flora terrestre e restablece as cadeas que resucitan a microfauna do chan. A descomposición dos excrementos enriquece a capa vexetal, contribuíndo ao crecemento da vexetación (Legrand, 1999). Por exemplo, as ovellas latxa ou matogueira, os betizu e as pottokas non comen o mesmo tipo de herba, polo que o pastoreo conxunto ou rotatorio destas especies fai que o monte estea limpo, xa que consumen todo tipo de plantas (Viard, 2014). Por tanto, os betizu permiten recuperar espazos abandonados e contribuír á súa posta en valor, así como á conservación da biodiversidade silvestre (IKT, 2017).
Posibilidades da xenómica
Na actualidade, a xenómica ofrécenos unha infinidade de novas posibilidades: os chips de genotipado proporcionan una enorme información molecular que permite realizar múltiples investigacións en xenética de poboacións. Permite, entre outras cousas, realizar unha análise máis exhaustiva das estruturas xenéticas (Peter, 2016) paira identificar as zonas de homocigosis (ROH- Runs of homocigosity) a partir da análise da consanguinidad (Peripoli et ao., 2016, Luigi et ao., 2018) paira levar a cabo estudos asociativos en todo o xenoma (Tam et ao., 2019) e definir procedementos paira a selección xenómica (Meuwissen et ao., 2001).
Todos estes procedementos, ao aplicalos en razas en perigo de extinción, axudan a asegurar o futuro dos animais ao obter información útil sobre como realizar cruces, controlando a consanguinidad permite evitar enfermidades xenéticas na descendencia e transmitindo xenes de ruralidad e maternidade que contribúen á supervivencia da raza.
No ano 2020 iniciouse un estudo xenético coas reses da Asociación Betizu de Gipuzkoa que pastan no Parque Natural de Aia. O obxectivo era recompilar información que axude á conservación e supervivencia da raza. O estudo permitiu detectar algunhas subpoblaciones neste grupo gandeiro. Tras a extracción de mostras de sangue de 37 individuos, realizáronse genotipados co chip Axiom™ Bovine Genotyping v3. O chip ten 63.988 marcadores SNP; os SNPs son polimorfismos dun único nucleótido que modifican a base pura ou pirimídica na secuencia de ADN (adenina, timina, citosina ou guanina), é dicir, modifican una base nunha posición determinada dun fragmento de ADN.
Hai que ter en conta que as reses de varios propietarios da raza Betizu pástanse en extensos montes comunais, polo que non é tarefa fácil identificar a que proxenitores pertencen os tenreiros que nacen e, por tanto, a súa orixe.
No gráfico superior pódese observar a pegada que deixou cada orixe ou tronco na composición xenética de cada animal, expresada en diferentes cores. Estas subpoblaciones coinciden cos grupos de vacún predominantes que practicamente non tiveron confusión e que serviron paira repoboar a maioría das cabanas dos betizu, como Goizueta, Arano e Leitzalarrea (verde), Aralar (azul) e Bizkaia (vermello). O gráfico mostra a porcentaxe de orixe acumulada en cada individuo de orixe xenética vermello, verde ou azul, que sempre suma o 100%. Por exemplo, os animais (verdes) cos identificadores 6045 e 7326 son dunha soa orixe, é dicir, os seus antepasados pertencían ao mesmo grupo. Tras cruzar 6045 animais (verde) co 3660 (azul), nacen 5252 animais, cun 50% de cor verde e un 50% azul.
É importante ter identificadas as subpoblaciones cando sexa necesario reforzar as súas características ou cando exista una excesiva consanguinidad paira realizar mesturas adecuadas entre os animais (Martín-Burriel et ao., 2007).
Conclusións
De face ao futuro, comprobouse que os betizu traballan perfectamente na limpeza dos montes, na prevención de incendios e no mantemento da biodiversidade e a paisaxe. Vender os tenreiros que pastan no monte cun menor custo de produción e crear un selo de calidade permite ao gandeiro obter un complemento económico.
Estes animais poden ser introducidos en parques e reservas naturais paira o seu uso como banco xenético de pureza ou paira estudos ou fins didácticos como o Parque Natural de Pagoeta.
Doutra banda, púxose de manifesto a utilidade das investigacións xenómicas ao obter información moi útil paira tomar decisións importantes no programa de conservación da raza. En concreto, conseguimos identificar a orixe dos parentescos descoñecidos, co fin de realizar una adecuada planificación das cruces das femias e de evitar o exceso de consanguinidad.
Agradecementos
Quero agradecer a todos os que estivestes ao meu lado dunha ou outra maneira, aos profesores Luís Varona e Juan Altarriba, Eva Ugarte, Jose Mari Plazaola, Antonio Ibarguren e Arantzazu Martiarena e, como non, aos gandeiros de raza.
Bibliografía
Altarriba Farrán, J. (2019). “Importancia da cría animal en raza pura”. Ouve-closed . Dispoñible en: http://oye-closed.chil.me/post/importancia-de críaa-animal-en-raza-pura-juan-altarriba-244018 [mirado 25-3-2020].
Altarriba, J. e Aranguren, F. J. (2003). Mellora xenética da raza Pirenaica. Dispoñible en: http://www.conaspi.net/verdocumento.asp?iddoc=3624 [Consultado: 27-02-2020].
Barandiaran, J. M. (1994). Mitoloxía Vasca (10ª edición). San Sebastián: Vacina
Barandiaran, J. M. Manterola, A., Arregi, G. e Grupos Interregional Etniker Euskalerria. (2000). ATLAS ETNOGRÁFICO DE VASCONIA. GANDARÍA E PASTOREO EN VASCONIA . Bilbao: Ed. Instituto Labayru.
Bernez-Vignolle, M. (2010). Lle Betizu, une population bovine deas montagnes basques: statzen juridique et modalités de xestión. Tese. Medicamento Veterinario Toulouse.
Echeverría, T. (1975) Raza vacúa Pirenaica: evolución, situación actual e perspectivas. Tese doutoral. Universidade de Zaragoza.
FUNDACIÓN HAZI FUNDAZIOA (IKT). (2017). Plan de Uso Público do Parque Natural de Pagoeta. Txostena: Baserritarras de gañado autóctonas postas en valor. Donostia.
Gómez Fernández, M. (1999). “A raza bovina Betizu, exemplo de traballo de recuperacion dunha raza entre vascos de diferentes territorios”. Naturzale, Cadernos de Ciencias Naturais, número (14), pp. 97-99.
Gómez, M., Plazaola, J. M. e Seliez, J. P. (1997). “The Betizu Cattle vos the Basque Country”. Boletín de Información sobre Recursos Xenéticos Animais-FAO, número (22), pp. 1-5.
Legrand, S. (1999). “Coñecemento, valorización e xestión: palabras crave paira a conservación do Betizu”. Naturzale, Cadernos de Ciencias Naturais, número (14), pp. 73-80.
Luigi, M. G., Cardoso, T. F. Martínez, A., Pons, A., Bermejo, L. A. Xordana, J., Delgado, J. V. Adán, S., Ugarte, E. Arranz, J. J. Calvo, J. H., Casellas, J. E Amills, M. (2018). “IDENTIFICACIÓN DE REXIÓNS COMÚNS DE HOMOCIGOSIDAD EN CABRAS E OVELLAS” . XIX Reunión Nacional de Mellora Xenética Animal. León. 14 e 15 de xuño de 2018.
Mandaluniz Astigarraga, N. (2003). - Tese. Universidade de Zaragoza.
Martín-Burriel, I. Rodellar, C., Lenstra, J. A. Sanz, A., Cons, C., Osta, R., Reta, M., De Argüello, S., Sanz, A. e Zaragoza, P. (2007). “Genetic Diversity and Relationships of Endangered Spanish Cattle Breeds”. Journal of Heredity, número (98), pp. 687-691. https://doi.org/10.1093/jhered/esm096
Meuwissen, T. H., Hayes, B. J. Goddard, M. R. 2001. Prediction of total genetic value using genome-wide dense marker maps. Genetics 157:1819-1829.
Napal Lecumberri, S. e Pérez de Muniain Ortigosa, A. (2005). As Betizus de Navarra. Últimas vacas salvaxes de Europa. (2ª edición). Pamplona: Editorial Evidencia Médica.
Pérez de Muniain Ortigosa, A. (1999). “A Betizu en Navarra”. Naturzale, Cadernos de Ciencias Naturais, número (14), pp. 81-84.
Peripoli, E., Munari, D. P., Silvia, M. V. G. B. Lima, A. L. F. Irgang, R. e Baldi, F. 2016 “Runs of homozygosity: current knowledge and applications in livestock”. ANIMALGENETICS, Inmunogenetics, Molecular Genetics and Functional Genomics, 48, pp. 255-271. DOI: 10.1111/age.12526
Peter, B. M. 2016 Admixture, Population Structure, and F-Statistics. Genetics 202:1485-1501.
Reta Guembe, A. (2019). - Traballo fin de grao. Universidade Pública de Navarra.
Tam, V., Patel, N., Turcotte, M., Bosse, E., Pare, G., Meyre, D. (2019). Benefits and limitations of genome-wide association studies. Nature Reviews Genetics 20:467-484.
Viard, A. (2014). Caste Navarra, toureo beste berce bat. Vieux-Boucau: Ferrerías
