Didáctica da Astronomía (I)

1994/12/01 Sarasola Manech, Julen Iturria: Elhuyar aldizkaria

• Astronomia

Introdución

Co novo ano, na sección de ASTRONOMÍA comezamos una nova batería de artigos. Nesta ocasión e como introdución, vou dar algunhas explicacións sobre a DIDÁCTICA DA ASTRONOMÍA e a súa contorna (por que a astronomía?, como xurdiu ao longo da historia?, cal é o seu interese social?, atrae aos mozos?, como?,... ). Nos seguintes artigos traballaremos a ASTRONOMÍA PRÁCTICA (como construír os reloxos de sol?, como orientar o telescopio?, como identificar as estrelas no monte?, etc. ).

Seminario Astronómico Permanente

Que dicir do noso equipo? Levamos case dez anos gozando da astronomía e ensinando a astronomía. Somos un equipo de profesores e un equipo aberto. Neste Seminario Permanente de Astronomía reunímonos persoas de todos os recunchos de Euskal Herria e con diferentes niveis de aprendizaxe. A nosa única intención é que, aínda que sexa a curto prazo, no noso País, do mesmo xeito que noutros (Cataluña, por exemplo), a Astronomía (coñecer o ceo e os seus sucesos e obxectos, observar, predicir, gozar, etc.) extensión ao ensino, aos centros de mocidade e ás manifestacións culturais, recuperando o lugar que antigamente ocupou.

Doutra banda, a partir de agora publicaremos nesta sección as EFEMÉRIDES ASTRONÓMICAS (ver páxina 7), explicando os astros que estarán visibles desde o noso despacho de billetes no ceo actual. Explicaremos tamén de forma didáctica como se realizan estes cálculos.

Un pouco de historia

Aínda que non saibamos exactamente como nin onde, estamos convencidos de que ningún ser humano posuía un coñecemento astronómico inicial sobre o seu universo limitado (medición do tempo, estacións do ano, orientación das construcións urbanas, relixiosas ou sepulcrais, explicación de feitos como as eclipses de Sol e Lúa, e como non, a imaxinación sobre o tamaño e a aparencia do Universo). Estes coñecementos transmitíronse dun modo ou outro de pais a fillos, formando un rexistro histórico do ser humano, e grazas á ciencia chamada arqueoastronomía está a chegarnos.

Fai dous mil cincocentos anos, os primeiros pobos, froito dos intercambios de mercado e con iso dos intercambios entre culturas diferentes, ampliaron os seus límites de “visión de universo” e convertéronse en creadores dunha nova forma de pensar filosófica paira explicar este novo universo. Nesta nova concepción filosófica, o mundo xa non sería, como non se pode predicir segundo os “desexos” dos deuses, feito, Caos. “Todo ordenado”, Kosmosa, sería como una especie de “regulamento de xogo” ou una lexislación que había que atopar.

Mentres o intercambio entre Exeo e os Pobos que vivían no litoral jónico, na antiga Grecia, permaneceu libre, tentouse crear una nova cultura seguindo o seguinte camiño: O primeiro rexistro estelar de Hiparco, a medición do radio da Terra de Eratóstenes, a Lúa de Aristarco e as primeiras aproximacións do tamaño e as distancias ao Sol, as primeiras hipóteses sobre a estrutura da materia (compoñentes de Tales, Anaximandro, etc.; o átomo de Demócrito…) e o desenvolvemento tecnolóxico evidente. O desenvolvemento tecnolóxico liberou ao home da carga paira sacar o traballo diario coas súas mans. Daquela época foron os primeiros “mestres” e “estudantes”, que sentados ao seu ao redor ou sentados nas escaleiras do templo, constituirían o primeiro tipo de escola.

A devoción das autoridades polo dominio, a escravitude, levou a estes Pobos á guerra e destruíron as raíces dunha sociedade culta e próspera. Aínda temos na biblioteca de Alexandría un rexistro de algo que é testemuña desta curta pero feliz época paira o desenvolvemento das ciencias e as letras. Aínda que no século V foi irracionalmente queimado e deteriorado. Este rexistro é, en ocasións, o último bastón do que Hipatia ía ser a escola de pensamento científico. Nela explícase que a muller astrónoma e matemática foi queimada ao lume, una acción que nos revela a liberdade e a cultura de entón.

Grazas á difusión da cultura árabe, os textos helénicos comezaron a traducirse a todas as linguas e, xunto cos seus ricos coñecementos, chegaron á Europa medieval a través dos conventos e abadías que alí existían. Alí gardáronse e volveron ao latín. Estes conventos e abadías “debían ter escolas adheridas”, segundo indicaba a expresiva orde de Carlomagno

Baixo as ideas de Aristóteles e a Igrexa xurdiron as primeiras Universidades europeas (París, Bolonia, Oxford, Cambridge e Salamanca). e XIII. durante séculos paira ensinar Trivium (gramática, retórica e lóxica do latín) e Quadrivium (aritmética, xeometría, música e astronomía).

Durante o renacemento déronse grandes avances no coñecemento do universo (sistema heliocéntrico, inventado do telescopio, etc.) rompeu a visión estrita das institucións universitarias conservadoras. Durante este período, as universidades comezaron a ensinar una nova astronomía acorde cos coñecementos da época.

XVII. O século XX nos despedió da publicación do libro de Isaac Newton “Philosofiae Naturalis Principia Mathematica” (Fundamentos matemáticos da filosofía natural), inventada dous séculos antes. Este libro foi una curiosa explicación das leis da natureza, xa que nel asociaba o que sucedía na superficie terrestre (o salto da mazá) aos sucesos do ceo (concretamente o movemento da Lúa). Desde entón, a investigación astronómica e o seu ensino non se separarían.

Situación actual

Até hai pouco, no estado español, o ensino superior da astronomía como soporte doutras disciplinas (Náutica, Topografía, Meteorología, etc.) ou como especialidade, a partir do segundo ciclo. Nela ensinábase a formulación matemática pura (paira o cálculo das órbitas e ángulos de posición; Mecánica celeste) ou a descrición teórica dos modelos e a súa evolución (Astrofísica). Os temas tratados na clase nunca tiñan un seguimento real desde o observatorio, polo menos se non o facían un pola súa conta.

Con todo, recentemente modificouse o modelo de ensino. A astronomía trabállase doutra maneira. En cada tema concreto inclúense todas as materias especializadas (Física do Ambiente, Cosmología, Astrofísica, Mecánica Celeste, Estatística Estrela, Astronomía Óptica, Radioastronomía, Astrofotometría, Astroespectroscopia, Heliofísica, Xeoloxía Planetaria, Exibiología, Astronautica, etc.). Ao mesmo tempo, búscanse posibilidades de observación e implicacións prácticas en programas de investigación.

Aínda que no Estado español hai una decena de facultades que traballan a Astronomía como especialidade do segundo ciclo (principalmente illas de Barcelona, Madrid, Zaragoza, Valencia, Selecta, Sevilla e Canarias), no novo plan de estudos de Ciencias Físicas, no primeiro ciclo de todas as facultades, preténdese implantar a materia de Astrofísica.

Grazas á demanda de ensino da astronomía nos niveis básicos (concretamente en Secundaria) e aos programas de investigación avanzados a nivel estatal (Instituto Astrofísico de Canarias – I.A.C.-), a excelente oportunidade que ofrece paira estudar o horizonte converteu ao Observatorio Europeo do Sur e está legalmente protexido) e aos que están a nivel internacional (Telescopios Espaciais Hubble, Telesescópico, Garátique ofrece a esperanza paira a posibilidade de Radio-8.