Coca andina: nociva ou beneficiosa?

1997/09/01 Laguéns Capablo, María Elena | Rubayo Dominguez, Javier Iturria: Elhuyar aldizkaria

• Osasuna
• Ingurumena

O consumo abusivo da droga denominada cocaína extraída hoxe en día por mozas de Europa e Norteamérica trouxo propostas de erradicación dos cultivos de Sudamérica. Pero deberiamos saber que con estas medidas estamos a desaparecer una das características culturais do mundo andino. A coca ten un profundo significado na vida cotiá dos campesiños, mesmo a nivel máxico-relixioso.

Os agricultores mastican follas de coca paira aliviar fatígaa e/ou sede e a fame. Tal e como recoñeceu a propia Organización Mundial da Saúde, Ou.M.E., non se pode considerar cocaína omana aquela que toma calquera cantidade de cocaína.

O mercado ilícito de cocaína e as alianzas político-militares en América Latina escureceron o efecto dexenerativo deste “costume vergoñoso” e ese “costume”, só en Perú, atópase en máis de tres millóns de habitantes.

Cales son, con todo, os efectos desta planta, considerada desde hai tempo como divina? É nocivo ou beneficioso paira o organismo? Os seus habitantes utilizan algún método paira obter cocaína?

Orixe e historia da coca

A palabra coca é aimara e cechu1: significa “comida paira camiñantes e traballadores”. A orixe exacta da coca se debate entre arqueólogos, botánicos, antropólogos e lingüistas. Os testemuños máis antigos sobre o uso atopáronse en Ecuador: a.C. a coñecida figura do “masticador” concordante do ano 3500. a.C. Tamén se atoparon barcos con follas de coca datadas entre os anos 2500-1800.

En realidade, os datos arqueolóxicos non aclaran a orixe da coca nin a antigüidade da mesma. As explicacións da ciencia botánica sitúan a menos de dúas mil metros no ecosistema “cella” da selva andina. Coca é un arbusto verde permanente dos vales tépedos de Ándelos do Leste. Tamén se cultiva en Sri Lanka, Zantzibar e Australia. O emprazamento ecolóxico da planta é un medio húmido e tépedo.

Erytrhoxylum coca pertence á familia dos Eritroxiláceos e é un arbusto de 1-3 metros de altura. As súas ramas son escasas, con follas de 3-5 cm de lonxitude e 1-2 cm de anchura. As flores son brancas e pequenas e os froitos son unhas bayas vermellas moi rechamantes.

Aínda que a coquización era costume dos nativos andinos, antes do desastre do imperio inca o seu uso era limitado. Tras a conquista española, vinculouse ao mundo máxico dos indíxenas e foi prohibido pola igrexa católica. Con todo, tendo en conta os ingresos que se obtiñan grazas ao seu comercio, foi aceptado e introduciuse una costume que non era inca no día a día do non autóctonos: empezouse a tomar mate (en infusión), pero moitos españois tamén masticaba. O propio Garcilaso de la Vega, de orixe inca, no seu libro 2 “Os Reais Comentarios dos Incas”, recolle as seguintes palabras de Blas Varela:

“…a maior parte dos ingresos dos bispos e dos cóengos da catedral de Cuzco proveñen das follas de coca (…) e con iso enriqueceuse aos españois dedicados á compravenda. A pesar de non coñecer todos as súas virtudes, hai moitas persoas que dixeron e escrito moitas cousas contra a planta (…) e agora hai meigos e feiticeiros que ofrecen coca aos seus ídolos mentres aumenta o número de persoas que creen que debería estar prohibido.”

Nos anos posteriores á conquista española, a coca seguiu ligada á vida dos nativos e, polo demais, era practicamente descoñecida en todo o mundo, á marxe dos datos recolleitos polos etnógrafos e botánicos das tropas coloniais.

En 1855 xorde un novo interese en torno ao coque. Gaedake illou ao alcaloide que bautizou como erythroxylina, o que permitiu a confirmación dalgunhas viaxes de orixe americana e de certas virtudes que os receptores europeos engadían á planta.

Os usos médico-científicos da cocaína confirman o seu efecto estimulante e anestésico. Ao ano seguinte publicouse un escrito sobre os efectos da cocaína, aínda que ninguén se fixou neles.

En 1880 aparece o fenómeno da cocaína. Con todo, as autoridades estadounidenses non prohibiron até 1930 o uso de cocaína paira a produción de Coca-Cola. Até a década dos 70 estaba moi estendida en ambientes literarios, políticos, comerciais e científicos de todo o mundo, institucións sanitarias internacionais. Redescubrieron a obra do século XX.

Valores de coque

Paira expresar a orixe da coca, as tribos andinas han inventado numerosas lendas. Eles fannos comprender mellor o fenómeno do coque, a súa dimensión social e as súas consecuencias.

En Colombia, a tradición oral dos indios Cogi reúne tres narracións, cada una máis completa. O primeiro di:

“…Koka Gualchovang ou Ama Lurra foi o don da Terra, que a través do heroe Sintana converteu un corpo feminino na primeira árbore da coca.”

O segundo di:

“…Á filla de Sintana, Bunkeijm, un chamán deulle follas de coca. Ao regresar, ao ver que o seu pai morrera, meteulle follas na boca. A sintana estornudó e resucitou, sacando da súa boca a masa de bolboreta.”

A terceira lenda:

“…Un chamán chamado Teyuna quería conseguir follas de coca. No seu día descubriu a unha muller que producía follas desexadas ao axitar a súa longa cabeleira. Sen dúbida, contra a opinión do seu pai, disfrazouse de paxaro; a nena foise ao río que nadaba e bebeu pola súa boca. Preguntoulle á rapariga se quería e, ao aceptar, descubriu que o paxaro se converteu nun home espido que quitou o disfrace e abrazou ao paxaro con entusiasmo. Ao volver a casa, Teyuna axitouse a cabeza e caeron dúas sementes de coca. Sementou e creceu una fermosa planta. Una parte do mesmo entregouse a todos os veciños, polo que se ampliou a calquera lugar.”

As lendas de Bolivia e Perú non son tan imaxinativas e, aínda que explican o trazo sacro da planta, destacan as características divinas “… paira aliviar a asfixia, fatígaa ou a fame e dar máis forza aos seres humanos”.

O costume de usar as follas de coca na boca é ancestral e hoxe en día está moi estendida entre os indios das altiplanicies andinas, pero durante moitos anos foi desprezada polos grupos humanos superiores como tradición popular. Ampliouse a lenda de “influencia dexenerativa” na raza que consumía, incluíndo o risco de dependencia, a disolución da identidade e a relación con comportamentos sexuais de perversión. Os coqueros envíanse demasiado rápido.

Paira comprender os efectos do consumo habitual da folla de coca nos usuarios, en 1939 iniciáronse estudos científicos. O “Latin American World” de Londres publicou os resultados da súa primeira investigación. A masticación gradual das follas de coca confirmou una rápida reacción anestésica en boca e estómago que impregna a sensación de fame e un efecto innovador sobre as funcións orgánicas. A altas alturas axuda a manter o ritmo respiratorio e protexe contra as enfermidades do estómago e a carie dental.

Nos anos sesenta, un grupo de científicos da Universidade de Harvard investigou a composición da coca e comparouna con outras plantas andinas. Os resultados foron publicados en 1976 e sorprendidos polos propios investigadores. A coca, do mesmo xeito que os cereais e as leguminosas, ten un contido enerxético moi elevado, pero ten moitos máis minerais e vitaminas que estas (ver táboa da páxina 33). Contén un contido moi elevado de vitamina A e oligoelementos básicos (Ca, K, P e Fe), así como de vitamina B complexa. Estes datos, xunto co efecto estimulante e anestésico, indícannos por que os aldeáns apréciano tanto.

O doutor Carlos Monge, fundador e director do Instituto de Bioloxía Andetiana de Lima, realizou investigacións sobre esta planta. A observación directa do lugar demostrou que o ser humano coca é un elemento importante paira a adaptación do clima de Ándelos ao desxeo e o osíxeno a outubro. De feito, enfermidades típicas doutras culturas de montaña (pelagra, beri-beria, escorbuto ou raquitismo, por exemplo, causadas pola falta de vitamina B7, B1, C e D, respectivamente) non apareceron.

Seguindo as tradicións farmacolóxicas procedentes da época do imperio inca (ou anterior), os indíxenas utilizan a coca como medicamento. A coca asada alivia os cólicos de pucio e mesturada con anís e infusión de manzanilla, tamén é queimada. En forma de cataplasma utilízase contra dores reumáticos e musculares. Paira os coidados utilízase en forma de comprimidas mesturado con ouriños frescos, augardente de cana e vinagre. En infusións ou masticación alivia a dor das muelas. Nos locais destinados a aliviar a conjuntivitis e a dor de cabeza, as follas de coca semi-masticadas colócanse xunto coa noz moscada.

Despois de una comida copiosa e en caso de dor de garganta, benefíciase da coquera mate. Como se pode observar, os usos son numerosos e o único prexuízo resúmeo a seguinte frase que o usuario debe lembrar: “Borrar o soño, estimular o corazón, pero os nervios non”.

Coca e o mal monte

A cordilleira andina, situada ao oeste do continente suramericano, ten una lonxitude de 8.000 km desde Venezuela até o sur da Patagonia, atravesando Colombia, Ecuador, Bolivia, Perú, Chile e Arxentina. Sempre con cumes nevados superiores aos 6.000 m, sendo Akonkagua (6.960 m) a máis alta. Aínda que o corpo humano ten problemas paira adaptarse á altitude destas terras altas, os incas e outros pobos viven alí.

A enfermidade de montaña ou a coñecida en América do Sur como soroche aparece a altitudes superiores aos 3.000 m e pode causar a morte. As principais causas da enfermidade son a diminución da presión parcial do osíxeno a medida que aumenta a altitude, a diminución da presión total e o maior efecto da radiación solar. En altitudes moi altas, a radiación cósmica e as ionizaciones do aire agravan a enfermidade.

Cando se eleva lentamente, o factor máis importante é a diminución do osíxeno paira respirar no aire ou a maior concentración de dióxido de carbono nos tecidos. Ambas afectan a todas as persoas, pero non na mesma medida. Non existen normas específicas sobre o efecto da altitude no organismo. A capacidade de adaptación depende das persoas e en parte das súas características xenéticas. A enfermidade do monte foi mortal nuns 3.000 m, pero a maioría das persoas percíbena entre 3.500-4.000 m. Os síntomas máis frecuentes son: dor de cabeza, náuseas, mareo, tose seca, confusión intestinal, insomnio, falta de apetito, cansazo, latexados cardíacos máis rápidos e necesidade de respirar.

Todo iso débese a que, xunto coa aceleración da frecuencia respiratoria e o ritmo cardíaco, o organismo realiza un esforzo enorme paira compensar a falta de osíxeno. En casos graves estes síntomas agrávanse con confusión, indiferenza con estímulos externos, falta de coordinación e perda de conciencia, diminución do ritmo cardíaco e parada respiratoria.

A maioría dos problemas derivados da altitude desaparecen durante uns días, pero si non, hai que descender canto antes. A diferenza podería ser de 500 m. E ao revés, una subida de 500 m pode producir síntomas. Non hai regras fixas, así o vimos. Na seguinte táboa móstranse os nosos datos. Aínda que non son representativos en termos científicos, nela podes ver as súas consecuencias paira os que non practican deportes de montaña. Estes datos agrupáronse en dúas tipoloxías e tres altitudes en función da aparición ou modificación dos síntomas do soroche.

Escaso coñecemento do proceso de adaptación ao clima. As observacións realizadas, especialmente nas expedicións ao Himalaya, indícannos que a adaptación ao clima adoita ser longa e difícil; canto máis arriba, máis áspera. O gran remedio paira combater o soroche nas altitudes andinas é o mate de coca, una infusión de follas de coca que se pode tomar en calquera cafetaría. Na maioría das casas e hoteis de Perú e Bolivia (prohibido en Ecuador), a cunca mateante, agradable e verde espera paira recibir ao estranxeiro, resucita inmediatamente.

O caimán e os cascos que viviron durante séculos nestas terras adaptáronse ao déficit de osíxeno. A pesar do seu pequeno tamaño (159 cm. de media entre os homes e 147 cm. entre as mulleres), a súa capacidade pulmonar e pectoral é elevada e parecen corpos fortes. Ademais, o doutor Carlos Monge asegurou que teñen máis hematíes e hemoglobinas e un maior volume de sangue. 8 millóns de glóbulos vermellos fronte aos 5 millóns de persoas que viven a nivel do mar, dúas veces máis hemoglobina e medio litro máis de sangue. O ritmo cardíaco tamén é máis lento. Con estas características, os pilotos peruanos soben máis de 7.000 metros sen máscara de osíxeno.

A adaptación á altitude dificulta aos habitantes de Ándelos cando se achegan á costa. Eles son os que sofren entón a “enfermidade de montaña”. O seu corpo percibe síntomas similares aos descritos anteriormente. “Cada vez que baixo a Lima acelérame o corazón, cústame respirar e case non teño fame, por iso estou a desexar volver á miña Cusco…”, dicíanos o señor Echevarria, experto en cultura andina. A pesar desta denominación, non sabía de onde era o seu antepasado proveniente do outro lado do Atlántico.

Coca e antigos incas

O imperio inca estendíase por toda a cordilleira andina, desde Ecuador até Chile, construíndo os pobos máis de 3000 m, pensando que era a altura ideal paira os campos de millo. As extensas áreas de terras frías, de máis de 4.000 m de altura, foron utilizadas paira cultivos forrajeros e tubérculos. O coque e o algodón, que necesitan máis calor, plantáronse por baixo dos 2.000 m.

A coca era parte do mundo andino e ocupaba un lugar destacado nas cerimonias relixiosas. Era una planta sacra, necesaria nos ritos de maxia e predición, no sacrificio e o xamanismo. A planta ofrecíase en moitas ocasións nos HUs, onde había 5 e momias de emperadores. Nos grandes días facíanse cerimonias ante o emperador e o seu corte. Nun gran incendio, preparado paira estas festas, queimábase coca con millo e guindilla.

Durante as viaxes, a coca servía paira tranquilizar aos deuses que vivían en cruces e covas e o que é máis importante, permitía ao viaxeiro medir o tempo. O cocada era o tempo que tardaba un camiñante cunha carga de catro concas (45 kg) nas súas costas paira masticar unha bóla de coca. O terreo era chairo, ascendía ou descendía en pendente, o camiño percorrido era diferente. Cada bolita de coca tardaba entre 35 e 40 minutos en masticar. Durante este tempo, a coca tiña un efecto estimulante e daba tempo á persoa que estaba cargada paira percorrer 3 km en chairo e 2 en costa. Os camiñantes dispuñan dun espazo fixo previamente establecido paira descansar. Alí substituíanse por unha nova bóla de coca esgotada e renovábanse antes de 10 minutos. O traballo diario realizábao tomando entre seis e oito copas.

No imperio inca a coca tiña un alto valor terapéutico. Grazas aos esqueletos e á cerámica descuberta sabemos que o medicamento e a cirurxía inca eran moi superiores. Empregaban forzeps, torniquetes e trepanación, por exemplo. En todas as intervencións importantes, ao parecer, utilizábase coca como anestésico paira insensibilizar aos pacientes. Tamén envenenaban ou hipnotizaban Chicha.

Tan importante era que noutras ocasións non se utilizaba a coca nos ocasios; era un monopolio de gobernantes, sacerdotes e médicos que penalizaba si consumíanse pobos finos. Co desastre do Imperio o castigo tamén desapareceu e o costume de masticar coca estendeuse, pero até o punto de que era excesivo, co aumento da comercialización de cultivos e plantas. Esta expansión dos costumes débese sen dúbida á escaseza de alimentos, que substituían á coca. As mellores condicións económicas e sociais podían reducir o consumo de coque.

Futuro

Koka forma parte da vida campesiña peruana e boliviana. Utilízase paira vivir nun clima hostil, aliviar fatígaa e completar a escaseza de comida. Moitos deles aínda non saben a relación existente entre as follas de coca e a cocaína. A planta inca “divina” segue sendo utilizada como medicamento, mesmo nalgúns ritos sociais e relixiosos. As razóns da extensión dos cultivos a amplos espazos forestais deben buscarse na ambición dos narcotraficantes, nos pactos entre eles e no poder político do continente americano.

A Convención de Viena de 1961 incluíu a coca na lista de sustancias psicotrópicas prohibidas. Foi entón cando comezou a loita que só supuxo a expansión da coca. Por iso, un grupo de políticos, artistas, avogados, líderes sindicais, economistas, líderes campesiños e intelectuais de Bolivia asinou en 1994 un manifesto solicitando a resolución do acordo da Convención de Viena. Queren eliminar a folla de coque da lista de estupefacientes prohibidos paira permitir o consumo doméstico e, de paso, eliminar o negocio ilícito que crece e aumenta.