Paira envellecer sen resaca

2015/12/01 Etxebeste Aduriz, Egoitz - Elhuyar Zientzia Iturria: Elhuyar aldizkaria

• Osasuna
• Farmakologia
• Medikuntza
• Anatomia/Fisiologia

Segundo as proxeccións demográficas, paira 2020 un de cada cinco europeos terá máis de 65 anos. Somos cada vez máis vellos, pero a calidade de vida na vellez non mellorou na mesma medida. “O envellecemento saudable segue sendo un reto, porque a supervivencia subiu moito máis que a que temos coa autonomía e as condicións adecuadas”, afirma o investigador da UPV Jon Irazusta.

Por iso, nos últimos anos está a investigarse cada vez máis cales son as claves do envellecemento. “As síndromes relacionadas co envellecemento e o envellecemento son algo que se está investigando agora mesmo”, explica Ander Matheu, investigador do Instituto de Investigación Sanitaria BioDonostia. “Até agora investigáronse enfermidades por separado: cancro, alzheimer, parkinson… pero investigar o propio envellecemento como proceso é cousa dos últimos anos”.

Están a investigar e avanzando moito. “Creo que un dos avances máis destacables dos últimos anos é que empezamos a concretar moi ben algunhas síndromes que anuncian o envellecemento, como a debilidade e a sarcopenia”, explica Matheu. A sarcopenia é una dexeneración muscular, mentres que a debilidade é un indicador máis amplo do estado de saúde que ten en conta non só a dexeneración física senón tamén a cognitiva. “Permiten medir o envellecemento. É dicir, pódese medir o grao de envellecemento dunha persoa, coa súa idade. Isto é moi importante, xa que hai que ter en conta que as persoas con maior grao de dexeneración teñen maior risco de padecer enfermidades. Por iso é importante desde o punto de vista clínico”.

Ander Matheu Fernández. Director do Grupo de Neuro-Oncoloxía do Instituto de Investigación Sanitaria BioDonostia.

Jon Irazusta Astiazaran. Catedrático de Fisiología da UPV e responsable do Máster Universitario “Envellecemento Saudable e Calidade de Vida”.

Matheu destaca outro avance: “identificáronse determinadas causas ou marcas do envellecemento”. Son dez procesos biolóxicos, entre os que se inclúen a redución de telómeros, o esgotamento de células nai, os problemas de comunicación intercelular e a senescencia celular. “Sabemos que estes procesos se producen simultaneamente ao envellecemento e que na maioría dos casos non son consecuencia, senón causa. A análise destes procesos permítenos identificar o estado dunha célula e comprender mellor como envellecen as células. Isto provoca o envellecemento dos tecidos e, por último, todo o organismo”.

As interaccións entre estes dez procesos poden ser moitas e son moi complexas de investigar. Pero Matheu teno claro: “debemos centrar a nosa investigación no futuro paira buscar posibles tratamentos farmacolóxicos ou terapias paira atrasar o envellecemento”.

Cando as células non morren

Uno destes procesos é a senescencia celular. Algunhas células, ao chegar ao final do seu ciclo de vida, ou cando son danadas por diversas causas, en lugar de morrer, quedan en estado de senescencia. E a medida que a persoa envellece, son máis abundantes as células que se atopan nesta situación. Aínda que até hai poucos anos non estaba moi claro que facían estas células, agora sabemos que cumpren un papel importante no envellecemento.

Entre outras cousas, flúen proteínas e compostos que provocan a inflamación. Ao envellecer, a medida que se van acumulando células senescentes, esta inflamación pode chegar a ser crónica. A maior parte dos males relacionados co envellecemento están estreitamente relacionados coa inflamación. Por tanto, una estratexia paira atrasar o envellecemento podería ser atacar estas células en estado de senescencia.

Una opción é romper o fluxo tóxico de células senescentes. Isto pódese conseguir coa rapamicina, o medicamento utilizado paira evitar o rexeitamento en transplantes de órganos. Ademais, observouse que a rapamicina aumenta a vida dos ratos un 10%. O problema é que a rapamicina debilita o sistema inmunitario (de aí o seu uso en transplantes) e, por tanto, aumenta o risco de enfermar. Desta forma están a buscarse alternativas máis seguras. Recentemente, investigadores do Instituto Novartis (Massachusetts, EEUU) descubriron un composto similar á rapamicina que non debilita o sistema inmunitario, senón que o fortalece.

Doutra banda, investigadores do Clínica Maio (Minnesota, EEUU) publicaron en agosto dous medicamentos contra o cancro que destruían células senescentes. E nos experimentos cos ratos viron que atrasan considerablemente o envellecemento. Agora estase probando nos monos.

Importancia do equilibrio

Con todo, non está tan claro si atacar a senescencia é una boa estratexia, xa que estas células poden ter outras funcións. “A senescencia é beneficiosa, é un dos mecanismos de defensa máis importantes contra o cancro”, explica Matheu. E di máis: “nós demostramos que si se consegue activar a senescencia de forma controlada, tamén é beneficioso paira o envellecemento”.

“Algo parecido ocorre con outros procesos, como os telómeros” continúa Matheu. Os telómeros son estruturas situadas nos extremos dos cromosomas que protexen aos cromosomas da degradación. A redución dos telómeros está intimamente relacionada co envellecemento, polo que se podería pensar que una estratexia podería ser evitalo. Por exemplo, pódese aumentar a actividade da encima telomerasa que mantén os telómeros. Con todo, “hase visto que o exceso de actividade da telomerosis está relacionado co cancro”, afirma Matheu. “Por tanto, sempre hai que buscar o equilibrio”.

Outra das estratexias que ultimamente levantou po é a de sangue novo. É una cuestión que vén de hai moito tempo, e a pesar de ter moito de mito, os experimentos con animais mostran que ao introducir o sangue dos mozos aos animais maiores rexuvenécese dalgunha maneira.

En 2013 un grupo de investigadores da Universidade Harvard descubriu que a proteína GDF11 en sangue pode ter moito que ver neste efecto. Por unha banda, observaron que a medida que envelleceron, o número de proteínas GDF11 en sangue diminúe; e por outro, que a incorporación desta proteína aos músculos do corazón dos vellos ratos produce un rexuvenecemento muscular (aumento da capacidade de bombeo). Ademais, outros dous traballos publicados o ano pasado demostraron que o GDF11 provoca a aparición de novos vasos sanguíneos e neuronas no cerebro, que inducen ás células nai a restaurar o músculo esquelético afectado. “Hai evidencias de que o sangue novo é beneficioso —afirma Matheu— e o máis importante é que factores como o GDF11 son moi atractivos como o atraso no envellecemento”.

En busca da pílula anti-envellecemento

En lugar de ir de especialista, agora ao cardiólogo, logo ao neurólogo, logo ao traumatólogo... pode ser una oportunidade tratar o envellecemento desde unha perspectiva integral. Ed. ©DollarPhotoClub/Alexander Raths

“Hai algúns medicamentos ou sustancias, como metformina, rapamicina e resveratrol, que atrasan o envellecemento, como se viu en modelos animais”, explica Matheu. “Agora o seguinte paso é pasar aos seres humanos”. De feito, comezaron a dar este paso, xa que se está realizando en Standford una sesión clínica sobre a incidencia do plasma sanguíneo xuvenil en enfermos de Alzheimer con 18 persoas afectadas por Alzheimer.

E a FDA (Food and Drugs Administration) de Estados Unidos deu luz verde a outro ensaio clínico paira investigar se un medicamento utilizado paira tratar a diabetes, a metformina, serve paira atrasar o envellecemento. A metformina utilízase no tratamento da diabetes desde fai máis de 60 anos. Os datos de diabéticos tratados con este medicamento suxiren que pode atrasar as enfermidades cardíacas, o cancro, a dexeneración cognitiva e a propia morte. Por iso, un equipo de médicos e investigadores queren pór en marcha esta sesión clínica con 3.000 persoas de 70-80 anos.

Tendo en conta estas iniciativas, Matheu destaca en que fase estamos aínda: “estamos a expor as primeiras sesións clínicas paira tratar o envellecemento. Co cancro ou o parkinson levamos anos en iso”. En calquera caso, a procura de estratexias paira atrasar o envellecemento está a converterse nunha prioridade. “De feito, se fose capaz de tratar e atrasar o envellecemento lograríase reducir o resto de enfermidades. O envellecemento é o que máis aumenta o risco de enfermidades”.

Tratamento do envellecemento fronte a acháquelos

En lugar de tratar cada enfermidade por separado, a nova tendencia é tratar o propio envellecemento. Jon Irazusta, da UPV-EHU, considera que “este enfoque é moi adecuado, xa que moitas veces as persoas maiores son pluripatológicas. Entón, en lugar de ir de especialista, un ao oncólogo, outro ao cardiólogo, outro ao neurólogo, e dar cada un a súa visión e tratamento, sería moi bo tratar o envellecemento desde unha perspectiva integral. É obrigatorio”. Ademais, a pluripatología leva a polimerización. “Os maiores reciben unha chea de fármacos que en teoría aumentarán a súa supervivencia, pero algúns poden reducir a súa calidade de vida”, engade Irazusta.

O tratamento do envellecemento ten como obxectivo mellorar a calidade de vida dos maiores. Envellecemento sen resaca. E non tanto, alargar a vida. “Poida que aumente a supervivencia media —di Irazusta—, pero non está tan claro si aumenta o máximo”. Matheu destacou a idea con algúns datos: “Son moi poucas as persoas que chegan a máis de 110 anos, casos que se coñecen desde fai 100-150 anos. A supervivencia media sitúase ao redor dos 60 anos fai 100 anos e sitúase ao redor dos 80. Por tanto, a media atrasouse 20 anos, pero o máximo non se move”.

Segundo Matheu, os expertos tampouco creen que a media se atrasará moito máis: “Espérase un atraso de 2 ou 3 anos nos próximos 100 anos. As investigacións suxiren que non imos chegar moito máis”. Por iso teñen claro cal é o obxectivo de investigar o envellecemento. “O problema é que o alongamento da supervivencia media ha traído consigo moitas patoloxías, cronicidad, adiccións…”, explica Matheu. “Por iso o obxectivo debe ser reducir o envellecemento con patoloxía e vivir moi ben até o final”.

Con todo, tanto Irazusta como Matheu recoñecen que o envellecemento pode ser tamén una enfermidade. “Non debería considerarse como una enfermidade —di Matheu—, xa que non é una patoloxía senón un proceso fisiológico que se produce de forma espontánea. Pero a ausencia de enfermidade non significa que non se poida investigar nin modular. Ademais, falamos moito de tratamentos farmacolóxicos, pero existen diferentes estratexias que poden ser beneficiosas”.

As estratexias paira atrasar o envellecemento poden ser moi variadas. Por exemplo, está demostrado que o exercicio físico é beneficioso. Ed. ©DollarPhotoClub/bilderstoeckchen

Uno deles é o exercicio físico. Por exemplo, “está claro que un bo tratamento paira a sarcopenia e a vulnerabilidade é o exercicio físico”, afirma Irazusta. “Agora hai que definir cal é o protocolo máis adecuado para que se aplique aos antigos e sexa sustentable. É dicir, una cousa é aplicar o protocolo cando ti esteas aí e a outra é como funcionan pola súa conta”.

UPV e BioDonostia

De feito, o equipo de investigación da UPV de Irazusta está a traballar niso: “agora mesmo estamos a facer probas co Instituto Matia e Biodonostia paira ver cales son os protocolos máis adecuados paira combater a debilidade e a sarcocopia co exercicio físico”. Ademais, “estamos a desenvolver un proxecto en colaboración con Tecnalia e IK4 paira coñecer como valorar a vulnerabilidade e a sarcopenia. É dicir, que dispositivos pódense utilizar, que probas e que test”.

BioDonostia-San Sebastián tamén se dedica á investigación do envellecemento. “Hai dous anos decidimos investigar especificamente o envellecemento”, explica Matheu. “De feito, cada investigador investigaba a súa enfermidade, o neurólogo o parkinson ou o alzheimer, o oncólogo o cancro, os patólogos a diabetes e decidimos que, como o envellecemento afectaba a todos, merecía a pena crear esta liña de investigación”.

Agora, por exemplo, está a investigarse a persoas de máis de 100 anos buscando as claves do seu éxito. Doutra banda, as enfermidades que provocan un envellecemento prematuro, especialmente a sida e a distrofia miotónica. E as claves biolóxicas do envellecemento, concretamente a senescencia e o esgotamento de células nai.

Nesta última área, Marcos Arauzo de BioDonostia publicou recentemente un traballo na revista Science, xunto con outros investigadores internacionais. Trátase do envellecemento das células nai neuronais. As células nai divídense asimétricamente paira proporcionar outra célula nai e outra que se transforma en neurona. Nesta división a célula nai queda coas mellores proteínas e a outra coas peores, pero neste traballo demostraron que isto vai cambiando a medida que envellece, e a célula nai tamén queda coas peores proteínas. Isto á súa vez provoca o envellecemento das células nai.

É moi importante o envellecemento activo. Paira iso, os maiores deben formar parte da sociedade. Ed. ©DollarPhotoClub/Family Business

Doutra banda, tamén se está investigando como inflúen outros factores no envellecemento, como a alimentación, a soidade ou o estado de ánimo. Este aspecto é de gran importancia paira Irazusta. “O que sabemos é que é moi importante ter un envellecemento activo. Inclúe a actividade física, pero tamén a psicolóxica, cognitiva e social. É dicir, que os maiores sexan parte da sociedade”.

A importancia de ser parte da sociedade

En definitiva, todo está relacionado. “O sistema inmunitario está moi relacionado coas hormonas e estas están relacionadas coa tensión, co que comemos, co que facemos, coas nosas relacións. Por tanto, é moi normal que estas cuestións afecten á saúde”.

Ademais, “moitas veces damos moita importancia á parte física e está ben, pero o certo é que moitas veces a parte física non se coida porque a parte social non se coida. É dicir, moita xente non salgue de casa porque non sabe con quen saír; non vai ao ximnasio porque non vai con quen ir e porque non hai polideportivos adecuados e actividades adecuadas paira a xente maior”.

“É importante que os maiores sexan parte da sociedade. É dicir, non ser una carga, senón achegar algo á sociedade. Habería que ver como é a través do traballo, do voluntarismo ou de como é. A verdade é que o fan: o traballo que realizan coidando aos seus netos é inpagable. Pero a isto habería que darlle una volta máis para que aínda sexan máis activos e positivos. O físico é importante, pero tamén hai factores sociais, e os cognitivos si, e uno non funciona sen o outro”.

O sangue non é un mito

Ed. ©DollarPhotoClub/Irina K

Fai 150 anos, o fisiólogo francés Paul Bert conseguiu unir dúas ratas e conectar os seus sistemas de circulación. Esta técnica foi denominada parabiosis e denominouse XX. A mediados do século XX utilizáronse ratos e ratas atadas deste xeito paira investigar una serie de fenómenos. Por exemplo, serviu paira descartar que o azucre do sangue puidese causar carie nos dentes. Una das dúas ratas unidas foi sometida a unha dieta rica en azucres. Ao compartir o sistema circulatorio, ambos tiñan o mesmo nivel de azucre no sangue, pero só a quen comía azucre xeróuselle a carie.

En 1956 utilizouse por primeira vez na Universidade Ithaca de Nova York paira estudar que ocorría cando se xuntaban ratas de diferentes idades. Viron que ao xuntar una rata vella e una moza, os ósos do vello adquirían a mesma densidade que os ósos do novo. 15 anos despois, noutra investigación levada a cabo na Universidade de California, observouse que as antigas ratas ligadas ás novas ratas vivían entre 4 e 5 meses máis.

Naquela época, a parabiosis permitiu avances importantes noutros ámbitos como a endocrinoloxía, a bioloxía tumoral, a inmunología, etc. Pero a partir dos anos 70 a técnica non se utilizou máis, non está claro por que. Con todo, rexurdiu hai poucos anos e está a ser una técnica importante paira investigar o envellecemento. Nos últimos anos, estudos realizados con esta técnica confirmaron que o sangue dos ratos novos renova o corazón, o cerebro, os músculos e case calquera órgano analizado; e que os ratos vellos vólvense máis fortes, intelixentes e sans.

Por exemplo, o ano pasado demostrou que una investigación que mellora a plasticidad e as funcións cognitivas das neuronas danadas polo sangue novo coa idade, e que ademais, en lugar de compartir todo o sangue, a inserción do plasma sanguíneo tamén consegue o mesmo. Por iso, púxose en marcha una sesión clínica paira investigar a incidencia do plasma sanguíneo en pacientes con Alzheimer.

Doutra banda, está a tratarse de identificar en que factores do sangue atópase a capacidade de rexuvenecer o sangue. De momento, as principais sospeitosas son a oxitocina e a GDF11.