Intelixencia Natural

2025/06/01 Galarraga Aiestaran, Ana - Elhuyar Zientzia Iturria: Elhuyar aldizkaria

• Eboluzioa
• Zoologia

Desde o punto de vista antropocéntrico, o cerebro humano é a especie máis complexa e con maiores capacidades cognitivas de todos os animais. Tamén se considerou que existía unha jerarquización entre outros animais. Así, a diferenza entre os cerebros dos réptiles, as aves e os mamíferos considerábase, sobre todo, nun nivel de complexidade. É dicir, terían basicamente a mesma estrutura, pero a complexidade seguiría aumentando a medida que se avanza na xerarquía.

Con todo, dous estudos recentes publicados na revista Science desmentiron completamente esta hipótese. De feito, demostraron que os cerebros dos réptiles, as aves e os mamíferos evolucionaron por diferentes vías e desenvolveron de maneira independente circuítos cerebrais complexos.

En ambas as investigacións participou o investigador do centro Achucarro e da UPV Fernando García Moreno Ikerbasque, que confirmou que o resultado é un exemplo de evolución converxente. Denomínase así á creación de estruturas análogas en distintas especies, é dicir, que as especies procedentes do antepasado común non posuían e que teñen unha forma e función similares. Como se demostrou, isto sucedeu cos cerebros dos réptiles, as aves e os mamíferos: cada un evolucionou á súa maneira a partir de diferentes bases para, en definitiva, levar a cabo as mesmas funcións cognitivas. En palabras de García, “a intelixencia ou os cerebros complexos hanse reinventado por separado na evolución”.

Evolución converxente

García compara coa roda: “Pódense facer rodas de moitas formas: triangulares, cadradas, pentágonos… Ao final, en diferentes lugares e épocas, sempre triunfou o círculo. Por que? Porque é o que mellor funciona. Por converxencia tecnolóxica ou cultural, grupos humanos alleos chegaron á mesma solución utilizando diferentes medios e materiais. O mesmo ocorreu cos cerebros dos diferentes grupos de animais. A diferenza non é que sexan a mesma base, pero algunhas son máis complexas que outras; chegaron a desenvolver o mesmo nivel de complexidade para as mesmas funcións, partindo de diferentes bases e utilizando diferentes vías”.

Do mesmo xeito que os corpos das aves están adaptados para voar, os seus cerebros tamén están adaptados a iso, e as neuronas non teñen nada que ver cos mamíferos. Para explicalo, García retrocedeu na súa evolución evolutiva: “O cerebro de todas as aves é, por unha banda, moi homoxéneo. Isto significa que todos veñen dunha especie e que esa especie común xa voaba. Por que o cerebro das aves é tan raro? Porque se adaptou a voar, de forma secundaria; como os ósos están buxán, para pesar menos. Doutra banda, as neuronas adquiriron un tamaño moi pequeno no cerebro e, ademais, foron compactadas. Por tanto, cando observas o cerebro dun paxaro, non atoparás capas e zonas como as dun mamífero. Atoparás masas compactas de neuronas como no metro de Madrid ás 7:00 da mañá. Desta maneira, conseguen reducir o peso e a talla do cerebro”.

En xeral, nas especies animais existe unha correlación entre o tamaño individual e o das células. As neuronas son un tipo de células, polo que as neuronas dun elefante son moito máis grandes que as do home. Segundo García, non é así coas aves, xa que no mesmo lugar teñen moitas máis neuronas: “Si colles dous cerebros que pesan 100 g, un de primate e outro dunha ave, verás que o primate ten a metade das neuronas da ave. E si compárase co cerebro do primate ou co doutro mamífero, este último probablemente teña unha terceira parte da ave. De feito, as aves necesitan un cerebro complexo para procesar a información, pero á vez ten que ser livián”.

As diferenzas van máis aló do tamaño e a consistencia. No desenvolvemento do embrión tamén se comprobou que as neuronas dos mamíferos e as das aves derívanse de diferentes células. Así o explica García: “Investigamos o desenvolvemento das neuronas en aves, réptiles e mamíferos, e vimos que non se producen nos mesmos lugares, non se forman de células nai equivalentes e non se converten nunha secuencia temporal na mesma”. É dicir, cada un fai o seu camiño. Esta evidencia refuta totalmente a idea de desenvolvemento xerárquico que sitúa ao ser humano no máis alto.

Precisamente, poucos días despois de que se publicasen estes estudos, a revista Nature publicou outro traballo sobre aves. Nos papagaitxos analizáronse circuítos relacionados coa capacidade vocalizante, que mostran maior flexibilidade e control que outras especies. E demostraron que os papagaitxos e os seres humanos temos zonas parecidas no cerebro en relación ás vocalizaciones, cun funcionamento similar. Isto tamén foi considerado un exemplo de evolución converxente por parte dos investigadores.

Desde o punto de vista humano

Maider Pérez de Vilarreal Zufiaurre, doutora en veterinaria especializada en etología, é unha doutora en veterinaria veterinaria. A etología é unha ciencia que estuda o comportamento dos animais e, tamén neste sentido, Pérez de Vilarreal insistiu en que a visión antropocéntrica céganos á hora de estudar a outros seres vivos: “Por iso parécennos tan sorprendentes os comportamentos intelixentes de moitas especies, porque os vemos desde noso filtro”.

Actualmente dedícase á didáctica das ciencias experimentais e, entre outras teorías, utiliza a teoría das intelixencias múltiples de Howard Gardner. “Dentro desta teoría, unha das definicións de intelixencia é a habilidade ou destreza para resolver ou superar problemas, ou a capacidade de crear novos produtos, que son útiles para unha ou máis culturas. A miúdo, utilizamos esta definición para dicir que unha especie é intelixente. E en que nos baseamos? Pois normalmente teñen tres características comúns para ser considerados como intelixentes. Unha é a sociabilidad, outra é a supervivencia longa e, por último, o uso de ferramentas. Pero con estas características só temos en conta aos animais e estamos a perder outro catro reinos: plantas, fungos, bacterias e protistas. Estes seres vivos tamén son capaces de evitar e superar os seus problemas”.

En calquera caso, volvendo aos animais, Pérez de Vilarreal considera que “si quitásemos o filtro do antropocentrismo, ao final diriamos que todos os animais son intelixentes e que algúns deles teñen, dalgunha maneira, máis intelixencia”. Entre estes últimos destacan, polas súas peculiaridades, os polbos e os insectos sociais, ademais das aves.

No caso dos polbos, destacan a complexidade cerebral e as capacidades cognitivas, especialmente tendo en conta que son invertebrados. Nun estudo publicado na revista BMC Biology en 2022, descubriuse que a complexidade neuronal e cognitiva do polbo pode proceder da analogía molecular co cerebro humano. En concreto, atoparon que no cerebro dos seres humanos e dos polbos están activos os mesmos transposones. Os transposones son fragmentos de ADN capaces de moverse dun lugar a outro do xenoma e, tanto en humanos como en polbos, unha familia de transposones chamada LINE está activa e participa nos mesmos procesos: a aprendizaxe e a memoria.

Outro exemplo de evolución converxente é que no estudo menciónase que só en todas as especies, polbos e seres humanos demostrouse a actividade dos elementos LINE nos lóbulos cerebrais que controlan as capacidades cognitivas.

Adaptadas á contorna

Pasando de nivel molecular a comportamento, Pérez de Vilarreal confesa que o documental My Octopus Teacher (O meu profesor de polbo) deixoulle rastro: “Non creo que haxa moitos estudos sobre a relación entre unha persoa e un polbo”. O documental narra a amizade do cineasta Craig Foster co polbo que vive nun bosque de algas no sur de Sudáfrica. “É moi fermoso ver como se crea a confianza, a amizade… entre individuos de dúas especies tan distintas. Non é só a intelixencia, tamén son esas outras capacidades. E os polbos son, en realidade, especies solitarias. Ademais son gautarras e para crear esa relación o ser humano tiña que ir de noite ao hábitat do polbo”.

En concreto, Pérez de Vilarreal subliñou a importancia da contorna, lembrando unha cita atribuída a Albert Einstein: “Si xúlgase a un peixe pola súa habilidade para rubir ás árbores, considéraselle estúpido toda a vida”. Por tanto, si fixámonos fóra do filtro antropocéntrico, deberiamos recoñecer que o polbo é un ser extremadamente intelixente na súa contorna. Puxo varios exemplos que o protexen: capacidade de camuflaje, memoria, planificación, uso de ferramentas… Un polbo que tiñan na Universidade de Otago (Nova Zelandia) aprendeu a apagar as luces: lanzaba chorros de auga ás lámpadas polo seu tanque de auga. Finalmente, os traballadores decidiron liberarse, xa que lles saía moi caro reparar as avarías eléctricas provocadas polo polbo.

A Pérez de Vilarreal preocúpalle a ética de manter a estes animais nos acuarios. “Cando xurdiron os acuarios, os peixes e os invertebrados non se consideraban intelixentes. Agora sabemos que teñen entendemento, e as leis tamén o teñen en conta. Por exemplo, no Reino Unido danlles xoguetes aos polbos, e cada un ten o seu, porque cada un ten as súas peculiaridades, como nós. O caso é que o polbo, ao ser invertebrado, non ten cranio, e o órgano con función cognitiva tampouco é como o noso. Pero, como vimos, iso non significa que sexan menos. Hai que ter en conta, ademais, que a súa vida é moi curta. Como conseguen transmitir todo este coñecemento ás xeracións futuras? Quizá teña que ver coa epigenética”.

Hai quen di que o polbo ten nove cerebros. De feito, os polbos teñen ao redor de 500 millóns de neuronas (do mesmo xeito que os cans), dous terzos delas repartidas en tentáculos. Isto fai que os tentáculos sexan moi independentes e sensibles e que, á vez, sexa necesaria unha integración eficaz para controlar conxuntamente os movementos e as percepcións de todos. Non se parece moito ao noso cerebro e non é de estrañar, xa que, como lembrou Pérez de Vilarreal, separámonos do noso antepasado común fai 500 millóns de anos.

Intelixencia dos insectos

Os insectos están aínda máis lonxe de nós que os polbos. Antes pensábase que os insectos eran como pequenos robots biolóxicos, seres que actuaban segundo un algoritmo innato. Nos insectos sociais, a mente considerábase como unha propiedade emerxente que se derivaba da organización da comunidade. Con todo, cada vez son máis os estudos que demostran que os insectos son capaces de modificar o seu comportamento e aprender cousas novas en función das experiencias e necesidades vividas.

Maider Pérez de Vilarreal deu un exemplo sobre as avispas para sinalar a complexidade da intelixencia dos insectos. “Os insectos teñen unha estrutura chamada corpo pedunculado no cerebro, para a integración multisensorial, para a memoria espacial e a aprendizaxe en equipo. Dentro das avispas, algunhas especies son solitarias e outras sociais. Especialistas da Universidade de Drexel en Filadelfia analizaron 29 especies de avispas sociais e de avispas solitarias. E observaron que a medida que se evolucionaban os comportamentos sociais das avispas sociais, reducíanse as rexións cerebrais ligadas ao procesamiento cognitivo. Ademais, demostraron que os corpos pedunculados das avispas solitarias eran notablemente maiores que os das avispas sociais. Os investigadores cren que as avispas sociais, ao confiar nos seus compañeiros, poderían investir menos na súa intelixencia individual”.

Noutro exemplo, os abellóns son os protagonistas: “Nun estudo realizado no Reino Unido, ensinaron aos abellóns a mover unha pelotita e a metela nun buraco. E demostraron que uns aprendían a ver a outros por imitación. Como nós, é dicir”.

Tamén se realizaron estudos de intelixencia individual e colectiva noutras especies, e tamén na nosa. Por exemplo, a partir das formigas, algúns investigadores propuxeron que o cerebro humano ha diminuído ao longo da evolución, como consecuencia do crecemento da intelixencia colectiva. Como nas avispas.

Conciencia animal

O debate sobre a evolución do cerebro animal non se pechou e cada vez son máis os expertos que cren que os insectos, polbos, crustáceos, peces e outros animais máis desfavorecidos teñen conciencia. Así, en 2024, un grupo de biólogos e filósofos publicou a Declaración de Nova York sobre Conciencia Animal na Universidade de Nova York, nunha conferencia titulada “Ciencia emerxente da conciencia animal”.

A declaración só ten tres puntos. Na primeira dise que as investigacións científicas tamén recoñecen a conciencia dos animais que non son mamíferos ou aves. Na segunda, afirman que hai “indicios realistas” de que todos os vertebrados e moitos invertebrados poden ter conciencia. Por último, fan un chamamento a ser conscientes diso e a actuar con responsabilidade en relación aos animais. E para iso, é imprescindible abandonar totalmente o antropocentrismo.