45 Pegada dun cerebro e corazón

2018/06/01 Galarraga Aiestaran, Ana - Elhuyar Zientzia Iturria: Elhuyar aldizkaria

• Anatomia/Fisiologia
• Kimika

Os membros da Sociedade de Ciencias Aranzadi levan anos exhumando os restos dos mortos e exhumados na Guerra Civil. En 2010 tamén estaban na Pedaja (Burgos). Como é habitual, Paco Etxeberria traballaba baixo a dirección do forense, antropólogo e investigador Gabilondo. Un día decidiu chamar a Fernando Serrulla Rechi. Tamén é médico forense e membro de Aranzadi, especialista en saponificación, entre outros. Por iso chamoulle Etxeberria: dentro dalgúns dos cranios que estaban desenterrando, estaban a atopar algunhas pistas especiais. Podían ser cerebros.

Así o corroborou o estudo: tratábase de cerebros conservados grazas ao proceso de saponificación, cun total de 45. E con eles un corazón. Segundo Serrull foi un descubrimento inusual: “Non é tan raro que apareza un cerebro saponificado. No mundo hai preto de 400 documentados. Pero nunca se atoparon tan á vez. Cóntanos: No verán de 1936 introducíronse 104 corpos nesta fosa e case a metade se saponificaron os cerebros. O do corazón é único, non se coñecen outros casos en ningún outro lugar”.

Naquela época producíronse varios fenómenos que permitiron a saponificación. Así o explica Serrulla: “Para que se produza a saponificación nos corpos é imprescindible que haxa auga. E aquel verán de 1936 foi moi chuvioso. A fosa sería, por tanto, como una piscina. E a auga impide a putrefacción dos corpos”.

Lembra que noutras situacións ocorre xusto o contrario. En lugares onde a humidade é moi baixa, os corpos aparecen momificados, deshidratados: “Se as momias exipcias mantivéronse até hoxe, non só polos tratamentos aos corpos, senón pola deshidratación provocada pola humidade moi baixa e as altas temperaturas. Por tanto, os tecidos non podrecen porque se deshidratan antes de que comece o proceso de putrefacción, e ás veces consérvase o cerebro”.

Proceso de saponificación

Explica a continuación as razóns polas que se impide a putrefacción dos corpos na auga: “O 60-70% do corpo é auga. A introdución dun corpo nunha bañeira evita a perda de auga dos tecidos. Isto fai que o proceso de putrefacción retárdese notablemente. O cerebro é un 60% de graxa. Na auga se hidroliza e quedan acedos grasos”.

Serrulla determinou que moitos dos que foron enterrados naquela fosa foron asasinados por disparos na cabeza, polo que, por unha banda, os cerebros estaban protexidos dentro do cranio, pero por outro, a auga tivo acceso a eles. E entre os ácidos grasos do cerebro e o sodio e calcio do chan produciuse un proceso de saponificación.

Serrulla explica detalladamente o proceso: “As graxas corporais son triglicéridos, é dicir, una molécula de glicerol con tres acedos grasos. Se os triglicéridos permanecen na auga durante longos períodos de tempo, prodúcese una hidrólisis e libéranse as unións de ácidos grasos. Por tanto queda glicerol e ácidos grasos libres. A mestura de ácidos grasos libres con algún catión produce ésteres. E todas as terras teñen calcio, incluso as de pouco cal, como as galegas. E tamén teñen sodio”.

Emparella coa fabricación de xabón: “O xabón elabórase mesturando aceite e eslamiada cáustica, ácido oleico e sodio. O resultado é xabón. Pois pasou o mesmo alí”.

Un corazón

Desde entón, déronse conta de que a saponificación dos cerebros dos enterrados non é un fenómeno tan estraño, senón que tamén se está descubrindo noutros lugares, como na fosa do cemiterio da Carmen (Valladolid) ou en Villabasta de Valdavia (Palencia). Pola contra, a aparición do corazón saponificado é totalmente rara. E é que o corazón apenas ten graxa, en realidade é un tecido muscular.

Segundo Serrull, o seu dono tiña graxa no corazón por unha enfermidade. “Sufriría algunha enfermidade xenética. 14 individuais da Pedaja, cuxo cerebro tamén está conservado. Quizais tiña una tesaurismosis. Una vez coñecín un caso nunha autopsia e o corazón parecía un fígado graso. Nestes casos, o corazón ten tanta graxa infiltrada que ten máis graxa que o músculo”.

Serrulla confesou que lle gustaría investigar máis a fondo este corazón e outros aspectos como estudos histolóxicos, químicos e xenéticos. De feito, Serrulla e os seus compañeiros publicaron en 2016 a primeira investigación sobre estes órganos (na revista Science and Justice) e seguirían investigando a gusto, pero non teñen subvención paira iso.

Algúns aspectos da investigación

No artigo publicado detállase que se trata dunha investigación interdisciplinar. Así, xunto aos litixios antropólogos traballaron arqueólogos, odontólogos, patólogos, historiadores, antropólogos sociais, osteoarqueólogos, biólogos, psicólogos, fotógrafos, geofísicos e voluntarios de diferentes ámbitos.

Entre os datos históricos, o artigo recolle os que explican o contexto: a maioría dos mortos eran homes novos que se enfrontaron ao levantamento fascista. Moitos foron asasinados por disparos na cabeza, non xunto á fosa, pero tampouco lonxe dela. Foron enterrados en máis dunha quenda e tiñan moito sangue perdido paira botar ao buraco. Segundo os investigadores, isto facilitou a saponificación: a falta de sangue dos cerebros atrasou a pudrición e contribuíu á saponificación, especialmente porque a auga chegou aos cerebros mesturado con cationes.

Paira chegar a estas conclusións, analizáronse tres cerebros (os mellor conservados) mediante análise macroscópico, histolóxico, radiológico, químico-toxicolóxico e xenético. Ademais, realizouse unha análise química da terra e elaboráronse modelos 3D.

En canto á terra, no artigo menciónase que é arcillosa, impermeable, e que no tramo no que se inhumaron os cadáveres (xullo a novembro de 1936) estaría chea de auga. Tamén destaca a choiva que precipitou: A estación meteorolóxica máis próxima atópase en Atapuerca e, como sinalou Serrulla, aqueles veráns e outono foron especialmente chuviosos: aquel xullo choveu sete veces máis do normal.

Así, os cerebros quedaron saponificados. No artigo indícase o aspecto que tiñan ao desenterrarse: “A cor, textura e cheiro destas masas eran similares ao da terra circundante. Caracterizábanse pola conservación de pliegues cerebrais e outras estruturas principais, aínda que perderon entre o 20 e o 30% do volume. A maioría tiñan un toque graso, pero algúns estaban secos. Moitos estaban divididos e algúns tiñan restos de balas. Ao redor do 30% tiñan ambos os hemisferios, e uns poucos mesmo fragmentos de cerebelo”.

Nun do tres estudados en detalle identificouse tamén una hemorraxia antes de morrer. Mencionan que podería ser consecuencia de tortura ou violencia sufrida.

Chave de apertura

Pola similitude dos cerebros saponificados coa terra circundante, a Serrulla non lle parece estraño que noutros lugares, a pesar de que haxa algún, ninguén se dea conta, “como terra”. Con todo, desde entón abrir os ollos” e convertéronse en referentes.

Serrulla confesa que se os que traballan nos xacementos atopan un cerebro que pode ser conservado, chámanlle: “O caso máis destacado é o dalgunhas catacumbas romanas. II. son do século XX e atopáronse fai una ducia de anos. Os seus restos están a ser investigados por varias universidades que atoparon máis de 20.000 corpos apilados un encima do outro. Ao parecer morreron por unha epidemia e foron enterrados todos á vez. Pois moitos conservaron o cerebro. E alí traballaba un membro da Universidade de Bordeus, Eline Shotsmans, que me chamou paira estudar os cerebros”.

Tras analizar os cerebros enviados por Shotsmans, Serrulla explica que os resultados foron moi similares aos da Pedaja: “A súa composición, aspecto… é moi similar. Dalgunha maneira, os cerebros da Pedaja serviron paira aprender que este fenómeno se produciu noutros lugares, e paira sospeitar que esas masas que aparecen no interior dos cranios non son fragmentos de terra, senón cerebros, mesmo se pasaron séculos polo enterramento”. Por tanto, o descubrimento da Pedaja foi a clave paira abrir una porta e comprender mellor os restos do pasado.