XMM-Newton, espazioko X-izpien bila

X izpiak biltzeko duen ahalmenari esker, teleskopioak datu piloa jaso du azken 10 urteetan, eta, horien bidez, ikertzaileek aurkikuntza asko egin ahal izan dituzte astronomiaren alor guztietan.

Gau oskarbi batean, milaka objektu zerutar ikusi ditzakegu... hurbil eta urruti. Gure Esne Bidea bera objektu horiez beteta dago. Alabaina, XMM-Newton teleskopioa gai da Lurraren atmosferak ezkutatzen dituen eta X izpiak igortzen dituzten milaka iturri erakusteko.

Norbert Schartel, ESA:
"X izpiak energiaz beterik badaude ere, eta gure azala nahiz gorputza zeharkatzeko gai badira ere, ezin dira planeta baten atmosferan sartu. Gas gehiegi dago espazioaren eta Lurraren artean. Horregatik, behatokiak atmosferatik kanpo egon behar du, espazioan, eta ikusi behar dugu ea handik X izpiak detekta ditzakegun. "

X izpiak muturreko egoeretan sortzen dira, eta, maiz, zeruko gertakari dramatikoen ondorioz, esaterako zulo beltzetan. Hain zuzen ere, hain bereziak diren ingurune horien ikerketan nabarmentzen da teleskopioa... Esne Bidearen erdian dauden zulo beltzen ikerketan ere bai. X izpiek galaxia masiboen eboluzioa erakuts dezakete, baita espazioko egitura handienen eboluzioa ere, galaxia-kumuluena, hain zuzen.

Kumulu honetan, esaterako, galaxia zentrala ikus daiteke, gas beroko X izpien hodei batez inguratuta. Materia ilunez osatutako hiru milioi argi-urteko diametroa duen halo bat da. Hemen, tenperatura 50 milioi gradutara irits daiteke. XMM-Newton teleskopioa laguntza handia izan da materia misteriotsu horren gaineko teoriak definitzeko. Teoria horien arabera, materia ilunak bostetik bateko proportzioan gainditzen du materia arrunta.

Norbert Schartel, ESA:
"Galaxia-kumuluek ehunka edo milaka galaxia dituzte. Modu arruntean behatuz gero, ez da gauza handirik ikusten; baina X izpien detektagailuekin, zeruko iturrik distiratsuena dirudite. Materia ilunez osaturiko izugarrizko potentziala dugu; galaxia-kumulu horien energiaren % 80, hain zuzen."

Espazioan jada 10 urte igaro baditu ere, XMM-Newton teleskopioaren misioa 2012ra arte luzatu da; baina, aurrerantzean, Herschel izpi infragorrien behatokiarekin arituko da elkarlanean, izarren sorreraren misterioak argitzeko. Izan ere, astrofisikariek izar-haztegiak hauteman dituzte, eta ikusi dute haietan X izpien igorpenak kimika eta egitura aldatzen duela eta akrezio-prozesua estimulatzen duela.

ESA agentziaren misioak ikertu ditu, orobat, izarrek beren bizitzaren amaieran, supernoba gisa eztanda egiten dutenean alegia, sakabanatzen dituzten elementu kimiko astunak. Irudian, zirkulu batez inguratua ageri den supernoba hau M100 galaxia espiralean hauteman zen; teleskopioaren monitore optikoarekin hartu zen irudia. Teleskopio beraren X izpien kamerak puntu laranjatua ere aztertu du. XMM-Newtonen aitzindari izan zen teleskopioetako batek, Rosatek, urte batzuk lehenago hartu zituen datuekin alderatuz gero, ikusten da supernoba ez dela moteldu espero zen adina.

XMM-Newtonek eta Chandrak, NASAren misio homologoak, inoiz erregistratu den supernoba zaharrenaren arrastoak ere hauteman dituzte; SN 185 du izena supernobak, eta jada duela 2.000 urte astronomo txinatarrek behatu zuten eztanda hura.

Hurbilagoko kontuei erreparatuz, esan behar da teleskopioak asko lagundu duela eguzki-sistema hobeto ezagutzen. Esate baterako, eguzki-haizearen eta Jupiterreko magnetosferaren arteko interakzioaren eragina erakutsi du. Bestalde, jakin da Marteren atmosfera uste zena baino askoz handiagoa dela, eta egiaztatu da izotz-kometek X izpiak igortzen dituztela.

Duela hilabete gutxi batzuk espazioko behatoki honek bere lehen hamarkada bete du, eta oraindik beste bat bete lezake; izan ere, astronomoek teleskopioa erabiltzeko egiten duten eskaera-kopurua behatzeko dagoen denbora baino zazpi aldiz handiagoa da.