Marisma de Txingudi

1992/01/01 Estonba Mintxero, Mikel Iturria: Elhuyar aldizkaria

• Ekologia

Aínda que se escribiu pouco sobre Txingudi, na actualidade considérase o medio húmido máis importante de Gipuzkoa, a nivel do País Vasco, sendo o segundo lugar tras Urdaibai. Con todo, a pesar de que a situación de Urdaibai desde o punto de vista de mantemento é mellor que a de Txingudi, analizando o número de especies de aves de ambos os emprazamentos constátase que a de Txingudi é maior.

Tendo en conta este último dato, é necesario presentar una información máis exhaustiva sobre Txingudi, co fin de evitar a neglixencia que sufriu até agora e facer fronte á súa deterioración. Non podemos esquecer que Txingudi foi recoñecido como unha contorna de importancia internacional por moitas organizacións. Entre elas destacan tres: International Waterfowl Research Bureau de Slinbridge (Inglaterra), B.I.R.Ou.E. de Francia e que é a "Federación de Amigos da Terra" de Madrid.

Antes de dar detalles, quizais conviría mencionar en que consiste a importancia dos estuarios paira comprender os movementos que se produciron en defensa destes medios. A importancia dos estuarios está baseada en dous factores principais:

• Nos estuarios, a mestura de augas doces (continentais) e salgadas (mariñas) obrigou a adaptar a vexetación e fauna das marismas a condicións de salinidade variable, creando especies de gran importancia ecolóxica.
• A dinámica fluvial, pola súa banda, provoca nos estuarios una importante acumulación de nutrientes e materia orgánica, cunha produtividade moi alta nestes ecosistemas. Isto beneficia ás ricas cadeas tróficas, e esa sería a razón da abundancia de aves migratorias.

Ademais destas características, en Txingudi hai que ter en conta outros factores paira entender a súa importancia:

• Txingudi é a última marisma relativamente ben conservada de Gipuzkoa (sen esquecer Zumaia, por suposto), tendo en conta dos duros ataques que sufriron estas zonas na nosa costa. Isto afecta directamente ás aves migratorias, que deben percorrer distancias cada vez máis longas paira buscar zonas de descanso.
• Doutra banda, Txingudi atópase nun importante eixo migratorio, xa que os Pireneos convértense nunha barreira intransitable. Por tanto, o Pirineo e o golfo de Bizkaia producen un efecto de embude na migración de aves, en cuxo orificio se atopa Txingudi.

Marisma

Os ecosistemas máis atractivos que podemos atopar en Txingudi serían a marisma e a praia. Deixamos esta última paira outra ocasión e agora tratamos de estudar a marisma de Txingudi.

A marisma máis importante de Gipuzkoa pódese dividir en tres tramos. Non pola súa natureza natural, senón pola súa separación pola acción humana. Estes tres tramos son as illas do Bidasoa, Plaiaundi e Jaizubia, e a zona de Belenia.

Illas do Bidasoa

O primeiro tramo componse das illas Hiru Kanale, Galera e Santiago Aurrera que o río Bidasoa presenta antes da súa desembocadura no río Jaizubia. Estas illas están formadas por materiais achegados polo río, polo que non son estáticas, xa que constantemente están a recibir novas perdas de terras e caudais. Ademais, como as mareas alagan dúas veces ao día grandes parcelas, a vexetación e fauna destas illas adaptáronse ás condicións cambiantes de salinidade e rega, con especies típicas das marismas.

Esta vexetación está composta en gran medida por especies herbáceas. As máis abundantes son especies das familias Juncaceae (juncos), Gra mineae (con palla) e Cyperaceae (papiros).

Con todo, en función da influencia das mareas mariñas e das inundacións periódicas que se producen no río nos distintos tramos destas illas, a marisma pode dividirse en dous partes: a primeira, situada máis abaixo, polo que a miúdo queda mergullada. A segunda, en cambio, ao estar máis alta, é máis seca e non queda tan a miúdo mergullada.

Esta diferenza fai que as especies de vexetación halófila (adaptadas a condicións de elevada salinidade) que podemos atopar nestes dous tramos sexan tamén diferentes. É dicir, as especies máis importantes observadas nunha chaira que a miúdo queda mergullada son: Salicornia g. Europaea, Aster tripolium, Spergularia media e algunhas especies dos xéneros Spartina, todas elas adaptadas paira vivir baixo a auga moitas horas ao día.

Máis arriba, a influencia das mareas mariñas é menor, polo que os cambios son menos violentos e isto favorece a aparición de máis especies. Como Juncus maritimus, Scirpus maritimus, Halimione portulacoides, etc.

Neste estudo de vexetación non se pode obviar a abundancia de carrizales (Phragmites comunis) de gran importancia ecolóxica tanto nas illas do Bidasoa como en Plaiaundi e Jaizubia. Estes carrizales son necesarios paira a alimentación e reprodución de numerosas especies de aves.

Mención especial merece a capa arbustiva destas illas, que está formada por unha especie importada de Baccharis halimifolia. Esta especie, desde a súa introdución nas illas, conseguiu una gran expansión, xa que actualmente o seu crecemento é preocupante e pode causar problemas de eutrofización na marisma.

Ademais da importancia intrínseca desta vexetación halófila, tendo en conta que moitas das especies vexetais descritas neste estuario non apareceron en ningunha outra parte de Gipuzkoa, considerarase a importancia do mantemento e recuperación desta marisma. Sen esquecer a atracción de Txingudi desde o punto de vista ornitolóxico.

Una vez analizada a vexetación destas illas é imprescindible o estudo dos animais, profundando na descrición das aves de Txingudi, que decidiu recoñecer a Txingudi como unha contorna de importancia internacional.

Como se mencionou anteriormente, as especiais características dos estuarios contribúen á alta produtividade destes ecosistemas mediante a creación de ricas cadeas tróficas. Por iso, aínda que os testemuños máis espectaculares destas cadeas son as aves, non hai que esquecer que a base destas cadeas é o limo e outros invertebrados, como os poliquetos, moluscos, crustáceos e outros que habitan na auga, que son os alimentos que compoñen a dieta de aves e peces.

Con todo, como medio de alimentación, as illas carecen de importancia paira outros lugares da bahía (Plaiaundi, Belenia, etc.), pero o illamento destas illas converteunas no lugar de descanso máis adecuado paira as aves.

En xeral, as aves de Txingudi pódense dividir en dous grupos: nidificantes e migrantes, sendo a maior porcentaxe o de migrantes (90%). Con todo, debido ás condicións de illamento das illas do Bidasoa, a presión humana é menor, o que permite unha maior porcentaxe de nidificantes.

Entre os nidificantes destacan carrizales (Acrocephalus sp. ), benarrizas (Locustella sp. ), regato (Cettia cetti), etc. Con todo, como se mencionou anteriormente, a maior diversidade atópase nos migrantes, a maioría deles invernantes. Entre eles destacan o verde pantano (Emberiza schoeniclus), a broma vermella (Erithacus rubecula), o martín pescador (Alcedo atthis), a tórtola común (Streptopelia turtur), os paspallás (Coturnix sp. ), avefría (Vanellus vanellus), etc.

Doutra banda, a presenza de limícolas (aves que se alimentan de limos) é tamén notable, pero debido ao seu maior presencia noutros lugares do Tuario é, estas aves serán estudadas máis adiante.

Poucas, pero quizá con maior importancia, foron frecuentes nestas illas a presenza da grulla común (Gros grus), a garza real (Ardea cinerea), a espátula (Platalea leucorodia), o pato silvestre (Anas platyrhynchos), a cerceta común (Anas crecca), o copenacho común (Fullatra, Polluchopo), Azul. ). Por último, non podemos deixar de mencionar algunhas especies de gaivotas que aparecen durante todo o ano en Txingudi: Gaivota Argéntea (Larus cachinnans), Gaivota Sombría (Larus fuscus) e Gaivota Reidora (Larus ridibundus).

Plaiaundi e Jaizubia

O punto de encontro dos arroios Jaizubia e Mendelu co río Bidasoa coñécese como Plaiaundi. Actualmente atópase nunha situación de deterioración grave, pero é un dos lugares máis importantes desde o punto de vista ornitolóxico. Nos últimos anos, a neglixencia do Concello de Irun foi a causa dos fortes ataques, como o secado sistemático de grandes tramos de marisma mediante recheos incontrolados ou os dragados ilegais de dúas empresas situadas no mesmo. Dentro deste último punto, cabe mencionar que fai uns 20 anos estas empresas extinguiran una illa de limos de 4 hectáreas que se atopaba fronte a Plaiaundi, sendo a parte máis importante paira a alimentación de limícolas.

Na actualidade séguese dragando, non é posible recuperar a illa ata que non se suspenda esta acción.

Con todo, nalgunhas zonas do carrizal que conservou Plaiaundi non adoita ser difícil observar algunhas especies de aves adaptadas a dúas delas. O mesmo ocorre nos carrizales que se conservaron nas beiras do río Jaizubia, tendo en conta que a súa importancia é menor neste val.

Algunhas especies de aves nidificantes nos carrizales destas dúas comarcas, salvo no caso de Txingudi, non se atopan en ningunha outra. Entre os nidificantes destacan os carrizales (Acrocephalus sp. ), galiñas (Galiinula chloropus), rascón peregrino (Rallus aquaticus), carrascas (algunhas especies da familia sylviidae), etc. Pero a importancia destes carrizales non termina nos nidificantes, senón que tamén paira algúns migrantes convértense en áreas de repouso e alimentación durante os períodos migratorios. Por iso podemos ver a miúdo papaurdinas (Luscinia svecica), pequenos e comúns charcos (Lymnocriptes minimus e gallinago gallinago), martín pescador (Alcedo atthis), galiñas (Porzana sp. ), etc.

Aínda que a importancia destes carrizales é evidente, non pode dicirse que sexa a única atracción desta zona, xa que as praias de limos que se xeran son necesarias paira a alimentación dalgúns peixes e aves. Como se mencionou anteriormente, estes máximos presentan una elevada concentración de nutrientes e materia orgánica, cunha alta produtividade biolóxica. Isto fai que as poboacións de invertebrados e vertebrados que podemos atopar nestas zonas sexan importantes. En canto aos peixes, nas augas que cobren estas praias de limos aparecen peixes típicos de estuarios salinos: troita mariña (Salmo trutta trutta trutta), robaliza común (Dicentrarchus labrax), platija (Platichthys flecus flesus), corcón (Chelun labrosus), barina de penas (Luanguetilla, etc.

Dentro das aves atopamos tres tipos de aves: limícolas, anátidas (cisnes, patos e gansos) e pescadoras (con peces locais como alimento).

Entre os primeiros, os máis abundantes son os correlimos (Calidris sp. e Pluvialis sp. ), bernagorriak e kulixak (Txinga sp. e Limosa sp. ), kurlints (Numenius sp. ), chorlitejos (Charadrius sp. ), etc. Entre elas é normal atopar grupos de gaivotas reidora (Larus ridibundus).

Entre os anátidos destacan Anser (gansos), Tadorna (paitas), Anas (patos e cercetas), Aythya (porrones). As aves que podemos atopar dentro dos pescadores son especies da familia ardeidae (garzas e garcetas).

A illa de paxaros e os limos de Belenia

Cos materiais dragados paira a construción do porto pesqueiro de Hendaia, na zona de Belenia formouse una illa residual chamada Txori-uharte. Isto supuxo un cambio na dinámica das correntes da contorna, creando ao redor da illa una marisma de Belenia, de gran importancia paira as aves de Txingudi. Por iso, aínda que esta illa desempeña un papel fundamental como lugar de descanso paira as aves, non é comparable á importancia da marisma adxacente, onde se alimenta a maior proporción de aves que pasan por Txingudi.

Desde o punto de vista botánico, tamén son notables as diferenzas entre illa e marisma: mentres que a vexetación da illa está composta por varias especies de dunas, fóra das herbas e arbustos rudelares, a marisma está constituída polas especies de herba halófilas mencionadas paira as illas do Bidasoa, entre as que as máis abundantes son algunhas das especies do xénero Spartina. Debido ao rápido crecemento destas especies, en poucos anos a superficie cuberta por estas herbas aumentou considerablemente, conseguindo a consolidación da marisma. Cabe destacar, pola súa proximidade ao mar, a especie herbácea Zostera noltii, adaptada paira vivir mergullada durante moito tempo, que só se atopa aquí en todo Txingudi.

Pero o máis atractivo de Moreno son as aves que se poden ver nela, xa que nesta zona atopan a alimentación necesaria e, sobre todo, a tranquilidade que é difícil atopar noutros lugares. Por iso, nos últimos anos, Belenenia converteuse no mellor punto de vista paira as aves.

Todas as aves que pasan polo Txingudi poden atopar nesta illa o descanso necesario nas súas migracións, normalmente nesta zona a presión humana é menor que noutras zonas da marisma.

Ademais de todo tipo de limícolas nas marxes residuais da illa, algunhas especies da familia laridae (gaivotas e gaivotas), espátula (Platalea leukorodia), corvos mariños (Phalacrocorax Garbo), charranes (Sterna sp.) Tamén aparecen numerosas especies de anátidos. Na zona herbácea media illa, pola contra, non é difícil atopar algunhas especies da familia ardeidae (garzas e garcetas) que son conflitivas (Gallinago sp. ), bufo pantano (Asio flammeus) e algúns passerformes estivais (Anthus sp.) aletas (alaudidae), etc. ver. Ademais, demostrouse que nos últimos anos os exemplares das especies Gran Kurlinta (Numenius arquata) e Verdugo común (Tringa totanus) utilizaron a illa como lugar de soño no inverno.

A función dos limos de Belenia, en cambio, sería satisfacer as necesidades alimenticias das aves que se atopan en repouso nas illas do Bidasoa e na illa veciña, entre as que destacan os limícolas e os anátidos. Pódese dicir que a maior diversidade de especies de aves de todo Txingudi maniféstase nestes limos, xa que se describiron todas as especies de limícolas de Europa. Os períodos de maior diversidade coinciden coa migración tras o rastrexo, mentres que no inverno a diversidade diminúe, aumentando o número de exemplares por especie.

Paira finalizar, exporemos algunhas especies de aves merecedoras de mención e observadas en Belenia, que son raras nas nosas marismas. Os principais serían a cegoña negro (Ciconia nigra), a espátula (Plataiea leucorodia), a branta morena (Branta bernicla), a garceta pequena (Egretta garcetta) e a aguia pescadora (Pandion haliaetus).

Ataques

Aínda que o primeiro que se nos ocorre tras analizar a importancia biolóxica da marisma de Txingudi é que hai que impulsar a conservación e recuperación desta contorna privilexiada, hai que destacar que o futuro desta marisma é moi duro, xa que se desaproveitaron en proxectos que non culminaron todas as boas intencións institucionais. En 1983, por encargo do Goberno Vasco, a sociedade de ciencias Aranzadi estudou en profundidade Txingudi. Nel propúñanse medidas paira a recuperación e conservación da marisma do río Bidasoa.

Con todo, este proxecto non avanzou e o desastre de Txingudi seguiu adiante pola neglixencia das institucións. En 1989, ante a presión de certos movementos ecoloxistas, o Concello de Irun propuxo ao Goberno Vasco a realización dun novo proxecto de recuperación, xa que a de Aranzadi quedou obsoleta, xa que durante sete anos o estuario sufriu fortes ataques.

Nesta ocasión, a empresa Ingemisa encargouse de elaborar o proxecto. Inicialmente era só paira Irun. Con todo, tendo en conta a boa acollida das medidas propostas por este proxecto de recuperación da marisma de Irun, Hondarribia estendeuse ao municipio, ampliando a zona do estuario.

Con todo, a pesar de que chegou o momento de dar os primeiros pasos deste proxecto, volveuse a atopar con barreiras burocráticas, xa que o Concello de Irun aínda non deu o seu visto e prace ao proxecto, dado que con este atraso a Comunidade Europea corre o risco de perder a subvención concedida paira a recuperación de Txingudi.

Mentres tanto, os dragados da zona de Plaiaundi seguen adiante. De feito, as grandes parcelas de marisma están a secarse mediante recheos incontrolados. A falta de saneamento das poboacións de Irun e Hondarribia provoca una contaminación significativa das augas e limos da marisma. Hondarribia discute sobre a construción dun polígono industrial na zona de Jaizubia. Aprobouse a ampliación da terminal de transporte de ZAISA que afectará gravemente ao tramo do río Bidasoa en Irun. Os proxectos de construción de portos deportivos en Hondarribia e Hendaia, que traerán grandes cambios a toda a bahía, parecen saír adiante ...

É triste o futuro da última marisma de Gipuzkoa.