Rapa en Nui, nas covas do embigo do mundo

2011/03/01 Irazabal Tamayo, Nagore - Alfonso Antxia Espeleologi Zientzien Elkartekoa. Biologian doktorea Iturria: Elhuyar aldizkaria

• Geologia

Moai de Tongariki na parte dianteira, o volcán Poike na parte traseira. Ed. : Jabier Lles.

Grazas ao Consello de Anciáns de Rapa Nui e ao Goberno de Chile, os membros da Asociación de Ciencias Espeleológicas Alfonso Antxia de Bilbao traballamos durante catro anos na zona roiho da illa de Rapa Nui. Coa axuda de investigadores das universidades de Almería, Chile, Bolonia, Trieste, Madrid e Navarra, estudamos os tubos volcánicos da zona e traballamos diferentes ramas científicas paira profundar nas súas pegadas e a súa cultura.

Illa de orixe volcánico

A illa de Rapa Nui, situada a 3.800 quilómetros da costa chilena, en pleno océano Pacífico, é a illa máis illada e poboada. Nun radio de 2.000 quilómetros non vive ninguén. A illa caracterízase pola súa reducida extensión (16,5 km de lonxitude e 17,5 km de anchura), polo seu clima subtropical (entre 18 e 25 graos) e pola súa elevada precipitación anual (1000 mm ou máis). A illa formouse grazas ás erupciones de tres volcáns (Terevaka, Rano Kau e Poike) e o punto máis alto da illa é de 500 m.

A illa de Rapa Nui é de orixe volcánico. E as covas das illas volcánicas chámanse tubos volcánicos. Son estruturas formadas por lava que xeralmente se forman en terreos con pouca pendente. Cando nas erupciones a inundación de lava sécase rapidamente na superficie, no exterior queda una capa dura, pero a lava interior segue movéndose, formando unhas tubaxes de centos de metros e outras dun metro de diámetro. Una vez seca a tubaxe, se a capa superior cae, créase una estrutura chamada jameo ou "boca" que permite aos espeleólogos acceder á cova.

Na zona de Roiho atópanse a maior parte das covas da illa. Imaxe: Jabier Lles.

Tubos volcánicos da zona de Roiho

Roiho é a zona elixida paira traballar e a que conta con máis tubos volcánicos, xa que nela atópanse a maior parte das mil covas censadas en Rapa Nuin. Por iso eliximos esta zona. Ten una superficie de 4 km 2 e é una serie volcánica procedente do cono volcánico Maunga Hiva Hiva, en Maunga Terevaka (volcán Terevaka). É un lugar moi seco e incómodo de camiñar polas súas rocas volcánicas. Roiho é una serie volcánica formada na última erupción da illa de Pascua fai uns 10.000 anos.

Os tubos volcánicos de Roiho están cheos de covas estreitas. As bocas de acceso ao interior das covas (jameos) atópanse dispersas ao longo da serie volcánica. Ás veces non é fácil atopar jameos, xa que se trata dunha ampla zona de rocas negras e avermelladas, libres na paisaxe. Tivemos que facer paseos de moitas horas, sobre o material de espeleología, buscando buracos e introducindo as súas referencias no GPS. Pero noutras ocasións mírase á sección volcánica e ven moi ben, xa que desde ela crecen as árbores, e é sinal de que hai un buraco na parte inferior (as árbores crecen neses buracos, xa que nos buracos a humidade mantense mellor). Os tubos volcánicos de Rapa Nui atópanse a escasos metros da súa superficie e é fácil acceder ao interior. Dado que as tubaxes volcánicas da zona de Roiho, en xeral, atópanse ao mesmo nivel, non necesitamos materiais paira traballar verticalmente, salvo nas covas costeiras. O seu acceso, en ocasións, foi bastante complicado, xa que as entradas ás covas dan aos cantiis. Con todo, a dificultade paira estudar os tubos foi, sobre todo, a súa estreiteza e, en moitos casos, o seu colapso (é dicir, o seu enchido de pedras e barros). Por iso, paira realizar a topografía tivemos que arrastrar a parte principal do sistema de covas.

2005, 2007, Como resultado dos traballos realizados nos anos 2008 e 2009 obtivemos resultados interesantes con estancias dun mes cada ano.

Traballo topográfico

Realizouse una topografía subterránea de 10 km de cova volcánica. Deles demostrouse que 6,5 km. constitúen un único sistema de covas (sistema Ana Che Pahu - Ana Heva - Vaiteka), é dicir, a propia cova. Así, habemos visto que a zona de Roiho de Rapa Nui é o 11º sistema de covas volcánico máis grande do mundo e o máis grande de Chile.

Na cova de Ana Hetereki, na zona de Roiho. Ed. : Jabier Lles.

Ademais, localizáronse na topografía realizada un centenar de covas, así como referencias xeográficas das covas analizadas. Ademais, na topografía localizáronse covas con auga ou calquera tipo de indicios (antropolóxicos, biolóxicos...), xa que se realizou una topografía en diferentes capas. Neste traballo démonos conta de que nas entradas de todas as covas que tiñan auga había petróglifos (figuras talladas na roca). Así que nos demos conta de que a presenza de petróglifos era sinal de que había auga nas covas. Este descubrimento foi moi interesante e o resultado considerouse importante.

A través das fotografías puidemos obter información sobre as covas. Por unha banda, o interior das tubaxes volcánicas. Doutra banda, os restos antropolóxicos atopados son: ósos humanos, puntas de frecha de ovídica, navallas e outros utensilios, morteiros, kiea (pinturas paira colorear o corpo), petróglifos, pictografías (pinturas en roca), etc. Convén deixar todas estas pistas no lugar onde se atoparon, xa que algún día poderíase investigar. Con todo, se se movese perderíase a información. E finalmente, os espeleotemas ou estruturas que se forman nas covas, é dicir, as estalactitas, estalagmitas e outras estruturas.

Estudo e descubrimento de invertebrados

Por primeira vez atopamos a fauna subterránea de Rapa Nuin, na cova de Ana Roiho, no Parque Nacional da Illa de Pascua. Os invertebrados atopados en Ana Roiho foron analizados por Rafael Xordana e Enrique Baquero, do Departamento de Ecoloxía e Zoología da Universidade de Navarra, atopando novas especies. Una nova especie descrita pertence ao grupo Collembola (Collembola, Entomobryomorpha, Entomobrydae) e foi denominada Coecobrya kennethi n. sp. Tamén apareceu outra especie deste grupo. Doutra banda, tamén apareceu una nova especie do grupo Sinella que aínda non foi denominada. Por último, a especie Arrhopalites caecus foi citada en numerosas ocasións no hemisferio norte, tanto en Australia como en Nova Zelandia, pero apareceu por primeira vez na illa de Rapa Nui. Ademais destas especies, a doutora Moraza da Universidade de Navarra estuda tres tipos de ácaros (dúas larvas Oribatida e una larva Mesostigmata) atopados na cova de Roiho. O descubrimento destas especies é una das achegas do noso traballo á ciencia e á illa de Pascua.

Descubrimento e análise de espeleotemas

Non é fácil atopar jameos na sección volcánica, xa que se trata dunha ampla zona de rocas negras e avermelladas, libres da paisaxe. Ed. : Jabier Lles.

Desde que comezamos a estudar as covas, démonos conta de que os espeleotemas ou estruturas das covas que alí atopamos eran moi interesantes. As formacións en covas de lava son, en xeral, irregulares e de pequeno tamaño. Na cova de Rapa Nuiko Ana Hetereki, con todo, vimos novas estalactitas cunha estrutura longa e estreita de cor amarela. Estas estruturas singulares (mucolitos) foron analizadas polo profesor Paolo Forti da Universidade de Bolonia e polo profesor José María Calaforra da Universidade de Almería, e han visto que se formaron grazas á materia orgánica introducida desde o exterior. Ademais, o feito de estar formado por miles de capas finas de microorganismos demostrou que os mucolitos estaban na illa antes de que chegasen os habitantes que construíron os moai.

Estudos realizados ao microscopio óptico e electrónico demostraron que estes mucolitos son de orixe biogénico e están constituídos por diatomas vivos ou mortos da Orde Penais e cianounión. Doutra banda, realizáronse estudos de ADN con técnica de hibridación in situ (técnicas FISH e CARD-FIISH) no laboratorio de Ricardo Amilsen, no Centro de Bioloxía Molecular da Universidade Autónoma de Madrid. Destes estudos despréndese que os mucolitos están formados por un gran número de microorganismos vivos, nos que, ademais de diatomes e cianobacterias, predominan as proteobacterias (máis concretamente as gammaproteobacterias). Noutras covas obtivemos resultados similares en mucolitos e lodos, o que significa que este tipo de microorganismos tiveron una gran importancia na formación de mucolitos.

Análise física-químico de augas

En febreiro de 2008 e 2009 realizáronse os estudos físico-químicos das augas das covas de Rapa Nui utilizando os aparellos de campo. Ademais, se muestreó e analizou a auga de choiva (Hanga Roia capital).

Colito amarelo da cova de Ana Hetereki. Ed. : Jabier Lles.

En resumo, as augas dos tubos volcánicos de Rapa Nui son maioritariamente cloruradas en sodio e/ou magnesio. Debido á superioridade deste perfil, pódese concluír que a auga provén maioritariamente de augas pluviais (non hai ríos na illa), xa que ten o mesmo perfil de cloruro que este tipo de auga. Ademais, a composición da auga das tubaxes volcánicas inclúe compoñentes da roca como sílice, ferro e nitratos. Cando a auga de choiva que se filtra pola superficie introdúcese no interior dos tubos volcánicos e se condensa como pinga grosa nas paredes da cova, aumenta a humidade interior, polo que a auga acumúlase no interior da cova. Non hai grandes diferenzas entre unhas covas e outras. En canto ao tipo de auga, a maior diferenza dáse na mostra de auga tomada na cova de Anakena, máis próxima á costa, con máis conductividad e máis cloruros, probablemente debido ao aerosol mariño. Son, en xeral, augas de baixa mineralización, de pH neutro, non saturadas e de boa calidade en canto a parámetros fisicoquímicos (sodio, cloruro, bicarbonato e nitrato).

Lago da cova de Ana Onaho. Ed. : Jabier Lles.

Últimas referencias

O traballo realizado nos campos de lava de Roiho puxo de manifesto a importancia dos centos de covas que albergan, non só desde o punto de vista da espeleología, senón tamén do resto de ciencias, como a bulcanoespeleología, a xeoloxía, a bioloxía e a arqueoloxía.

Paira finalizar, queremos expresar o noso máis sincero agradecemento ao Consello de Anciáns, ao Ariki, á familia Pakarati, á Coroa e á familia, á Gobernación da illa de Pascua, á CONAF, á CONAD, ao Comité de Monumentos Nacionais e a todas as persoas que fixeron posible este traballo.

Coro Maururu! Yorana!

Asesores lingüísticos: Agurtzane Urrutia/Imanol Miranda.

Iñakiri, Arani, Asierri

Aku Akua do meu corazón, en memoria, con amor

Naufrago fun, antes que navegante Séneca

BIBLIOGRAFÍA

Primeiros contactos

Arco iris sobre moas de Tongariki. Ed. : Jabier Lles.

O primeiro ano que chegamos á illa vimos que había moito traballo por facer. En opinión do Consello de Anciáns, os traballos propostos por nós eran de interese paira a poboación local. Por iso, confiounos plenamente en nós e indicounos que iniciase o traballo proposto. A cambio da autorización paira realizar este traballo ofrecémoslle o noso traballo.

Umu Tahua ( kuranto ritual) en preparación. Ed. : Nagore Irazabal.

E en relación coas covas, o primeiro que aprendemos foi que paira os rapanuitarras as covas eran sacras (porque non deixan entrar a ninguén porque paira eles son tabú), e que non podiamos entrar sen permiso ás covas, porque pola contra Aku Aku (os espíritos das covas) enfrontaríanos. Así que cando chegamos á illa fixéronnos un rito sacro no Consello de Anciáns chamado Umu Tahu. Dentro deste rito, preparáronnos un curanto especial (o curanto é a forma tradicional de cociñar e cocer a comida baixo o chan, precedidos de pedras volcánicas a lume). Foi un día máxico no que degustamos deliciosos pratos nun ambiente único. Ao día seguinte, paira saber que tiñamos autorización en Aku Aku, había que sacar o arco iris no ceo. E por casualidade --ou ben porque Aku Aku así o mandaron, un sabe - apareceu un marabilloso arco iris, polo que, como tiñamos a autorización de Aku Aku, conseguimos tamén a autorización do Consello de Anciáns e comezamos con tranquilidade.

Tipos de covas

Desde a súa chegada á illa, as covas foron utilizadas paira diversos usos. Segundo o uso das covas, podemos distinguir cinco tipos de covas:

Cuevas habitadas. Utilizáronse até hai pouco. Nos accesos construíronse muros que impiden o acceso ao interior. Ademais, no exterior, é habitual ver murallas de aspecto circular (a estas estruturas chámaselles Manavai), que se utilizan paira a plantación de tubérculos e árbores. Nas rocas de entrada á cova a miúdo atópanse gravados petróglifos (é dicir, figuras talladas na roca).

C/ Ana Kionga Son covas defensivas. Formáronse en tempos de guerras tribais e son construcións arquitectónicas moi ben estruturadas. A entrada a estas covas caracterízase pola súa estreita estreiteza que obriga a arrastrar, e polo seu carácter laberíntico, cheo de obstáculos. Na actualidade, neste tipo de covas podemos atopar pigmentos paira pintar o corpo (kie a), frechas a base de obsidiana e numerosos restos humanos.

Cova do sistema de covas de Roiho, utilizada paira vivir, con ósos humanos situados á entrada do mesmo. Ed. : Jabier Lles.

Cuevas de culto. Este tipo de covas foron utilizadas paira ritos e no teito presentan petroglíficos e pictografías (é dicir, figuras pintadas en roca). Algúns deles son: Ana Toki atópase na zona estudada por nós e alberga no seu interior máis de trinta petroglíficos; a espectacular cova costeira de Ana Kai Tangata ten numerosas pictografías no teito; Ana Hoe Neru é moi significativa na cultura de Rapa Nui, onde os nenos ingresaban durante meses paira manter a súa pureza e blancura.

Cuevas sepulcrais. Utilizábanse paira enterramentos. Nalgúns casos separaban as cabezas dos corpos e colocábanas nas galerías das entradas das covas, como vixiantes subterráneos. Noutras ocasións recollíanse os cadáveres nun papiro de majute (un tipo de árbore).

E por último, temos covas familiares. Tanto os familiares como os espíritos subterráneos, Aku Aku, cóidanos moi ben e son secretos. Todos os familiares de Ila teñen as súas covas, onde se conservan pezas de gran valor histórico. Pasan de mans dos seus pais aos do seu fillo maior. Sabemos moi pouco deles, e parte da historia de Rapa Nui consérvase ben protexida polos aldeáns.