O simbolismo neandertal a exame

2013/09/01 Jauregi Larretxea, Oihana - Elhuyar Zientzia | Zubia Gallastegi, Bego - Elhuyar Zientzia Iturria: Elhuyar aldizkaria

• Eboluzioa
• Historia
• Giza zientziak

O debate sobre as capacidades dos neandertales non é de hoxe. Durante décadas os expertos difundiron una imaxe bastante pesimista dos neandertales. En comparación co home moderno recoñecían a estes vellos poderes máis baixos e, entre outras cousas, defendíase que eran incapaces de expresar simbólicamente.

Os descubrimentos da última década cambiaron esta imaxe. Con todo, o cambio non foi repentino e suscitou serios debates científicos. Marcos García Díez, investigador da UPV-EHU, considera que a base deste debate é "a filosofía que prevaleceu durante séculos no campo da antropoloxía e a arqueoloxía". Linneo estableceu o nome científico do home moderno no XVIII. No século XX. O nome de Homo sapiens significa ser humano sabio, humano reflexivo. É dicir, que cada un ten as súas accións. "Até hai quince anos, esta afirmación era un axioma da investigación, incuestionable", advirte García Díez. "As actitudes simbólicas ou a capacidade de abstracción que mostraban a conciencia individual correspondían exclusivamente ao home sapiens. Esta afirmación condicionou a arqueoloxía".

Pero na última década atopáronse colgantes, colorantes, pezas de obras de arte móbiles e restos de enterramentos en diversos xacementos neandertales. Todos eles son elementos directamente relacionados coa capacidade de expresión simbólica dos neandertales, polo que os científicos recoñeceron a súa capacidade de simbolismo.

En Euskal Herria inducíronse e investigado varios xacementos de neandertales. Uno deles é Lezetxiki de Arrasate. O profesor da UPV, Alvaro Arrizabalaga, foi o director das escavacións do xacemento nas últimas décadas. Convidado pola Universidade de Colonia e o Museo Neanderthal, acaba de realizar una estancia de dous meses en Alemaña e defínese como "moi neandertalista". "Non tiñan discapacidade física nin capacidade", afirmou ao definir a aqueles seres humanos que viviron en Europa durante máis de cen mil anos.

Con todo, antes de falar do simbolismo, Arrizabalaga considera imprescindible facer una precisión: "O simbolismo non se fosiliza e nós somos expertos en interpretar o que se fosilla". O uso de linguaxes, pigmentos, colgantes e adornos, os enterramentos e a arte rupestre son actividades simbólicas de distinto nivel, que Arrizabalaga quixo analizar individualmente ao falar do simbolismo dos neandertales.

Non ten ningunha dúbida sobre o uso da lingua. Di que os neandertales utilizaban a linguaxe de relación e de expresión de pensamentos. "Non hai dúbida de que tiñan linguaxe". É da mesma opinión o arqueólogo Joseba Ríos, que traballa no Centro de Investigación da Evolución Humana (CENIEH) de Burgos: "Analizando os útiles de pedra obsérvase que os procesos de aprendizaxe foron necesarios. A transmisión do coñecemento paira a realización de determinados instrumentos tivo que ser, probablemente, a linguaxe utilizada".

A morte é un campo importante de expresión simbólica entre os homes modernos. Segundo os científicos, tamén o foi entre os neandertales. Os enterramentos atopados nalgúns xacementos serían proba diso. "O comportamento funerario non foi universal, pero houbo neandertales", precisou Arrizabalaga. "Ademais hai que ter en conta que algúns comportamentos relacionados cos funerais non se fosilizan".

Rios tamén considera que hai que evitar xeneralidades: "En diferentes épocas e lugares os neandertales foron diferentes". Os neandertales viviron en Europa durante 100.000 anos. Durante ese longo período de tempo cambiou, evolucionou. "As ferramentas deixadas polos neandertales representan diferentes formas de organización social, de organización espacial, territorial e de ferramentas", afirma Ríos. Non todas as sociedades neandertales, por tanto, comportáronse da mesma maneira, non se enfrontaron á morte por igual e algúns deses grupos humanos, non todos, inhumaron aos mortos.

Ao analizar o uso de pigmentos, colgantes e outros elementos decorativos, engádense problemas e estímanse debates científicos. "Imaxinemos una pirámide --explica Arrizabalaga--. Se pensamos que hai comportamentos simbólicos difundidos na base desta pirámide, diremos que a linguaxe está a ese nivel. A medida que ascendemos pola pirámide, os comportamentos simbólicos diminuirán. Os enterramentos estarían nun segundo plano; pódese dicir que son comportamentos simbólicos non xerais pero abundantes. Pero os colgantes atópanse a un nivel superior. É dicir, son escasos e non todos os científicos coinciden nese punto".

O propio Arrizabalaga defende que os neandertales utilizaron elementos decorativos. "En Lezetxiki hai una cuncha vermella traída do Mediterráneo. Creo que esta cuncha foi utilizada como colgante e iso pode demostrar que os neandertales que viviron en Lezetxiki utilizaron colgantes. Pero hai que ter en conta que estamos a alcanzar a cima da pirámide -engadiu-. É dicir, estamos a falar de comportamentos simbólicos cada vez máis raros e escasos".

García Díez tamén dá por probado que os neandertales utilizaron colgantes. "Os colgantes non son elementos imprescindibles paira a supervivencia. Teñen relación co ámbito da estética e coa consecución de notoriedade no grupo --afirma o investigador -. Os colorantes tamén poden ser moi utilizados, entre outros, paira adornar o corpo; nalgúns xacementos neandertales atopáronse colorantes utilizados paira fregar corpos. Isto significa indirectamente que fai entre 50.000 e 60.000 anos existiu".

O escaso achado de restos débese á baixa densidade de poboacións neandertales, segundo García Díez. "Sabemos que os neandertales foron menos numerosos que as poboacións de sapiens. Por tanto, atopar menos pistas non significa que neses grupos humanos esas expresións de simbolismo non estivesen arraigadas. Se a densidade humana é menor, atoparemos menos pistas".

Por último, na cima da pirámide descrita por Arrizabalaga atópase a arte rupestre. Os autores das novas dataciones da cova do Castelo en Cantabria puxeron sobre a mesa a hipótese de que os neandertales deixaron a súa pegada nas rocas. García Díez subliñou que "é posible que os neandertales tamén teñan capacidade paira facer arte rupestre. Até a data non se demostrou que os neandertales tiñan a capacidade de ver una imaxe, procesala no cerebro e expresala plásticamente. Nós vemos puntos, mans, signos. Nese contexto non debería sorprender que os neandertales teñan esa capacidade".

Paira o investigador García Díez é, ademais, significativo o descubrimento de ósos e pedras pequenas decoradas en varios xacementos neandertales europeos. "Son pezas de liñas paralelas e decoradas con sucesión de puntos, desde fai 60.000 a 42.000 anos. Se tiñan a capacidade de adornar este tipo de pezas, por que non podían facer signos como o disco de 40.400 anos que datamos na cova do Castelo? ".

Paira Arrizabalaga e Ríos, con todo, as novas dataciones non o demostran. Non se pode dicir que os neandertales fixeron arte rupestre. "En absoluto da información existente até a data", sinalou sen dúbida Arrizabalaga. "Eu sempre pensei que os neandertales tratáronse mal. Pode haber novas dataciones no futuro e pode ocorrer. Pero tendo en conta a información que temos hoxe en día non se pode dicir iso".

"A opción, xa existe. Tiñan un comportamento simbólico e, en consecuencia, existe a posibilidade. Pero creo que esta opción é moi pequena, --engade Riosec-. Tiñan capacidade de simbolismo e, se fose necesario, de arte rupestre. Pero ademais da capacidade, hai que dar condicións históricas paira o desenvolvemento da arte. Deben existir determinadas capacidades biolóxicas paira desenvolver a arte e o simbolismo, paira a abstracción. Pero ademais, a arte ten un significado social e non todos os grupos humanos desenvolveron unha arte sustentable, nin os modernos equipos humanos".

Os neandertales tiveron máis de cen mil anos de historia. Por causas descoñecidas que viviron en Europa e Asia, a súa residencia limitouse á península Ibérica e desapareceu. Una especie humana cunha longa historia que deixou numerosos vestixios. Tendo en conta as pegadas que se atoparon, analizado e interpretado e o coñecemento existente até o momento, "hai que relativizar a interpretación de que as imaxes do Castelo foron realizadas por neandertales --advirte Arrizabalaga--. Hai que tomar medidas mínimas de seguridade, xa que esta afirmación contraponse a toda a realidade que temos até agora. É una pintura moi antiga, pero son necesarias novas dataciones. Ata que as dataciones estean en 6-7 lugares, non se pode dicir que os neandertales fixeron arte rupestre", engadiu o profesor Arrizabalaga.

Paira Ríos é necesario que haxa diferenzas entre os neandertales e o home moderno, e "as diferenzas son evidentes na capacidade de expresión simbólica. Os primeiros homes modernos que chegan a Europa, desde a súa chegada ou moi pouco despois, desenvolven sorprendentes capacidades de expresión simbólica. En case todos os xacementos aparecen colgantes, utensilios decorados, primeiras obras de arte, animais pintados, magníficos cadros da cova de Chauvet, por exemplo. E os neandertales non foron capaces de facelo ou, polo menos, non deixaron pegada", subliñou Ríos.

O equipo de investigación no que participa García Díez realizará nos próximos meses novas dataciones de pinturas rupestres. Una das conclusións do traballo pode ser a de aclarar se os neandertales fixeron arte nos cantiis.