Lurrak ikara du

Galdera horiek ez dute oraingoz erabateko erantzunik. Hurrengoa noiz, non eta nolakoa izango den ez dago zehatz-mehatz aurresaterik, baina arriskurik handieneko lurraldeak zeintzuk diren badakite sismologoek eta nonbaiten lurrikarak izateko “probabilitatea” zenbatekoa den ere bai.

Kontinenteen historia

Antzina-antzina, munduak bost kontinente ez eta bat bakarra zuen; Pangea izenekoa. Hori dela eta, pentsa liteke lurrazalaren solidotzea leku berezi baten inguruan gertatu zela. Guzti hori plaken tektonika izeneko zientzia berriaren bitartez ez eta Primarioko zein lehengoko arotako fauna eta flora aztertuz frogatu da.

Sekundarioaren hasieran ordea, Pangea (“Lur osoa” esan nahi du) bi zati egin zen. Bata, Gondwana izenekoa, hegoaldean zegoen eta oraingo Afrikaren inguruan Hegoamerika, India, Australia eta Antarktida biltzen zituen. Bestea, Laurasia izenekoa, iparraldean zegoen eta oraingo Iparramerika, Europa eta Asia biltzen zituen.

Europa eta Afrikaren arteko talkak sortutako arrisku-puntuak. Gibraltarretik Iraneraino plaka tektonikoen elkarguneak lerro bidez adierazi dira. Horietan dago lurrikara-arriskurik handiena

Iparraldeko Laurasia eta hegoaldeko Gondwanaren artean, Tethys izeneko itsasoa zegoen. Itsaso hori aldatuz joan zen ordea, Laurasia eta Gondwanaren arteko posizioak ere aldatu egin zirelako. Garai bateko Paleo-Tethys itsasoa Neo-Tethys bilakatu zen eta gero “Mesogeo” itsaso (“Mesogeo” hitzak lurren tartea esan nahi du; “Mediterranio”k esan nahi duena alegia). Tethys itsasoaren historia sakon aztertuko balitz, Lurraren iraganaz gauza asko jakingo litzateke.

Sekundarioa igaro ahala, bi kontinente handiak zatitu egin ziren. Gondwanatik Hegoamerika, Afrika, Australia, Antarktida eta India atera ziren, plaka kontinental hauetako bakoitzean ozeano bat sortuz. Indiar Ozeanoa sortzeak, Indiak Tibet-ekin talka egitea eragin zuen ea Himalaia mendikatea altxatu zen ondorioz. Laurasia ere banandu zen, Iparramerika eta Eurasia izeneko zatietan. Oraindik ere Iparramerika eta Eurasia aldentzen ari dira, Atlantiar Ozeanoaren erdiko etena zabalduz.

Oraingo plaka tektonikoak

Kontinenteak daudeneko lur-plaka edo plaka tektonikoak etengabe ari dira desplazatzen eta noizbehinka gertatzen diren hondamen latzak (Armeniako lurrikara adibidez), higidura horien seinale txikiak besterik ez dira. Ez da ahaztu behar azken 250 milioi urte hauetan Plaka afrikarra eta indiarra Eurasia izeneko blokera hurbiltzen ari direla eta elkarjotze horretatik Asian Himalaia eta Europan Alpeak altxatu direla (gaur egun ere gora egiten ari dira mendi hauek).

Mundu osoko plaka tektoniko guztiak aztertuz gero, Himalaia eta Alpetako fenomenoaren antzekoak badira gehiago ere. Iparramerika Europatik eta Hegoamerika Afrikatik aldentzen ari da adibidez eta Atlantiar Ozeanoaren erdian etena zabalduz doa. Horrek ez du ordea gizateriarentzat arriskurik eta bi kontinentek talka egiteak bai, lurrikara beldurgarriak sortzen direlako.

Plaka afrikarrak (Arabia barne duelarik) Eurasiarekin talka egiten duelako, arrisku-lerro luzea dago kontinente hauen artean. Lerroa Gibraltarretik Iparrafrikako Maghreb-etik Mediterranio itsasoan zehar Turkia, Armenia, Iran, Afghanistan, Tibet, Txina eta Indonesiaraino luzatzen da.

Ozeano Barean, plaka pazifikoa Japoniar Artxipelagoan iltzatuz dihardu eta “subdukzio” horren bidez sakoneko magmara itzultzen ari da.

Bi plakak elkarrekin talka egiten dutenean, fenomeno desberdinak gerta daitezke. Pentsa dezagun bi izotz-plaka handi itsaso haserrean daudela. Plaka batek bestea jo dezake, baina bat bestearen azpira ala gainera ere pasa daiteke. Horrez gain agian plaka bat bere ertza bestearenean irristatuz desplazatuko da.

Izotz-plakentzat esandako horixe gertatzen da plaka tektonikoekin ere. Har dezagun lehenbizi aurrez aurre talka egiten duteneko kasua. Kasu interesgarria da, noski, baina egoerak ez du luze irauten; desplazatzen ari den plaka, bestearen gainetik ala azpitik ateratzen bait da. Plaka ozeanikoa plakaren azpira pasatzeari “subdukzio” esaten zaio.

Horixe ari da gertatzen Gibraltarretik Maghreb-en zehar doan lerroan. Duela 25 edo 30 milioi urte, Marokko, Algeria eta Tunisiako mendiak Afrikari lotu gabe zeuden eta Europari lotutako irla-katea bat osatzen zuten. Dena dela, irla hauek Afrikari lotu zitzaizkion banantzen zituen itsas plakak izandako subduzioa medio. Subdikzioan, azpira pasatzen den plakak “ezpalak” uzten ditu.

Desplazatzen den plaka geldirik dagoela kontsideratzen denaren gainera ere atera daiteke ordea, eta orduan “obdukzio” esaten zaio. Indiako plaka Tibeten azpitik pasatzen denean hori gertatzen da.

Beste kasua, bi plakak batabestean irristatzearena da. Adibide ezaguna Estatu Batuetako Kalifornian dagoen San Andres failarena da. Faila hori da hain zuzen plaka pazifikoa eta iparramerikarra irristatzen direneko gunea.

Beste aukera bat, plakak elkarrengandik urruntzea da. Plaken ertzak hautsiz “rift” izeneko sakana sortzen da orduan. Horixe ari da Afrikako mendebaldean gertatzen.

Europa, Afrika eta Ameriketako plaka tektonikoak etengabe desplazatzen ari dira. Atlantiar Ozeanoa gero eta zabalagoa da, Europa eta Afrika Ameriketatik banantzen ari direlako.

Plaken arteko desplazamenduek dena den elkargunetan fenomenoak sortzen dituzte:

hausturak eta failak. Lurrazala ezin da berez deformatu eta indar desberdinen eraginpean daudenean hausturak sortzen dira. Anatoliar faila dugu horren adibide bat. Han Turkiako hegoaldeko lurrak Mediterranio aldera aldentzen dira, Eurasiatik ihes eginez. Afrikaren eta Eurasiaren arteko talkari esker Kaukaso Mendiak altxatu ziren.

Geroztik, Transkaukasiako lurrak dira konpresio-esfortzuak jasaten dituztenak, eta horregatik Georgia, Armenia eta Azerbaidjan-en izaten da hainbeste lurrikara. Pertsonak hildako lurrikarak oso gutxi izan dira, egia esan. Ararat eta Aragats mendiak ere hor daude; garai batean sumendi izanak, baina azken lau mila urte honetan itzalita dirautenak. Biktimak izandako lurrikara aipagarria XIII. mendean izan zen diotenez, iazkoa alde batera utzita. Iaz Armenian izandakoak, Spitak hiria suntsituta utzi zuen eta duela hilabete-pare bat Iranen izandakoan, 40.000 pertsona hil ziren.