Como puxeron en marcha una sección de ilustración científica na universidade?

A idea orixinal foi a do doutor Manuel Peiteado, profesor de brazos longos na Universidade de Alcalá. Afortunadamente, aquí publícanse moitos libros, e eu estaba até o coco coa tese e o debuxo. Cando a xente pagábame os debuxos con botellas de whisky decidín deixar de debuxar.

Pero entón necesitábase un servizo de ilustración científica na universidade. Tomaron a idea en serio e organizaron a oposición. Acertaron coa idea: os investigadores externos que veñen valórana moi positivamente.

Até que punto o voso departamento é produtivo?

Un grupo como o noso ten moitas vantaxes, podemos pasar horas falando delas. O éxito dunha universidade, en parte, vén dado polo índice de impacto de quen publica, e os artigos necesitan imaxes. Artigos, conferencias, clases, presentacións en congresos, etc. Gastando o diñeiro que se gasta en investigación, vale a pena coidar a calidade das imaxes que se utilizan paira presentar os resultados? O feito de que sexa o propio investigador non ten moito sentido: perde tempo paira a investigación, necesita máis tempo que nós e o resultado do noso traballo é moito mellor que o do investigador.

Una boa presentación pode modelar uns resultados peores e, aínda que os resultados son bos, una mala presentación pode causar graves danos. Estes argumentos xustifican o noso traballo. No entanto, pódese calcular o prezo deste traballo realizado na propia universidade por profesionais externos. Este cálculo fíxose una vez e concluíase que cada mes aforrabamos 6.400 euros.

Cantas persoas sodes?

Aínda que pareza sorprendente, somos dúas persoas paira dar servizo a toda a universidade. Tamén tivemos bolseiros, pero en decembro reducíronnos o orzamento e estamos bastante enfadados.

Que campos científicos son os que máis traballo realizan?

Os primeiros son investigadores de bioloxía. O ano pasado fixen un estudo e vimos que os departamentos de Bioloxía Vexetal, Ecoloxía, Xeoloxía e Xenética supuñan o 40% da demanda. Séguenlle o Medicamento, a Farmacia e outros departamentos, seguida de empresas e hospitais universitarios de Alcalá e Guadalaxara.

A xente queda moi satisfeita co traballo que facemos e sempre volven pedir algo máis. Con todo, ás veces creemos que non valoran ben o noso traballo, algúns creen que é a nosa obrigación esforzarnos ao máximo. Non o dubido, pero hai una gran diferenza entre traballar e conseguir un bo produto que combina ciencia e arte.

O éxito do noso traballo consiste en estar tan ilusionado como o primeiro día, non burgueando coa idade. Hai que gozar do traballo coma se fose un xogo, non como una carga. Teño que recoñecer que son un neno, e gústame que sexa así, porque así a miña curiosidade sobrevive. A xente non deixa de xogar porque envellece; envellécese porque non xoga.

Cal foi a solicitude máis sorprendente que fixestes?

Una das características do noso traballo é que temos que facer de todo. Isto fai atractivo o traballo.

A verdade é que temos una cláusula de privacidade, sobre todo paira clientes externos, polo que non podo darche moito detalle. De todos os xeitos, podo dicir que fixemos algún traballo paira a policía. Doutra banda, nunha ocasión fixemos una copia dun libro traído desde o estranxeiro na Biblioteca Nacional. Realizamos o traballo en 24 horas. Despois, ese libro había que regalarllo a Aznar paira levalo na visita dun ditador. Ao final, por motivos políticos, non fixo esa visita (e, de paso, aínda non nos pagaron ese traballo). Tamén fixemos fotografías dos mortos, dos pacientes do hospital, dos compostos máis recentes con luz negra, fotografías especiais con láseres, etc.

Por que criterios selecciónase o material fotográfico?

Cando teñamos que facer una foto de algo, nós temos que elixir o equipo adecuado. En xeral, debemos elixir a óptica, a película e sobre todo o tipo de iluminación. Hai pouco tivemos que fotografar unhas vellas letras talladas na pedra. A pedra estaba erosionada e as letras apenas se vían. Nestes casos utilizamos o punto de luz que proporciona a fibra óptica, moi preto da superficie e en paralelo á roca. O detalle das letras era espectacular. Podemos ampliar o contraste desta foto co programa Photoshop e corrixir os desequilibrios que xera a fibra óptica.

Ás veces temos que utilizar tamén a macro, por exemplo, paira sacar fotos dos fungos Myxomycete. Estes fungos son case microscópicos e pérdense facilmente coa calor. Por iso, tivemos que utilizar unhas luminarias fluorescentes especiais que daban luz fría. Paira enfocar, colocamos una pelotita de plastilina no lugar dos fungos; despois, cando tiñamos todo preparado, tivemos que sacar o fungo dunha cámara húmida e facer a foto en oito segundos porque os fungos se torcedían e a calor dos vellos focos halógenos secábase moi rápido.

Que esixe a fotografía ao microscopio?

Na microfoto óptica é imprescindible un bo corte, unha boa montaxe e un bo tintado da mostra. Facer a foto cos microscopios actuais é fácil si prepárase ben a luz e o condensador. Na universidade temos bos artistas usando o microtomo. Este é o primeiro paso e é moi importante xa que o seu resultado obriga a todo o proceso.

A microscopía electrónica é diferente. O máis interesante paira o fotógrafo científico é a microscopía de varrido, que consegue imaxes moi espectaculares. Ademais, tratar dixitalmente e engadir cores falsas pode sorprender o resultado.

Analóxico ou dixital? Cando elixes un e cando o outro?

Uf, esta pregunta non ten una única resposta xa que depende do tipo de foto que se queira realizar. Por exemplo, paira un reporteiro de axencias, o máis importante é a rapidez, polo que é imprescindible utilizar a cámara dixital. Nós tamén aumentamos a proporción de fotografías dixitais, desde o 20% pasado até o 85% actual. Na miña opinión, a fotografía tradicional limitarase a un ámbito moi reducido, á fotografía artística en branco e negro, e durante uns cinco anos só representará o 5% do mercado.

Mira: cunha cámara dixital de cinco megapíxeles que case se mete no peto, uns suplementos ópticos, un monocular do tamaño dun bocadillo, un par de cartóns de memoria, un cargador de baterías e un disco duro portátil do tamaño dunha novela de peto, podemos dar a volta ao mundo e traer unhas 30.000 fotos de volta.

Cal é a filosofía do tratamento fotográfico?

O laboratorio químico apenas o usamos, é una pena. A presenza dun pequeno erro nas fotos producido por po ou luz é suficiente paira tratar co programa Photoshop. Ademais, durante anos, aos poucos, co equipo que adquirín, podemos pasar dun formato analóxico a dixital e viceversa sen ningún problema.

A maior parte do tratamento da imaxe é a limpeza das autoradiografías, a adición de contraste, o equilibrado da cor, o enfoque (en microfotografías), a recuperación de fotos antigas, etc.

Nestes procesos tentamos seguir una ética para que a imaxe non se falsifique. Nalgúns casos, o propio investigador pídenos que nos acheguemos a eses límites éticos ou que os superemos, nestes casos chámolle a atención e si quere avanzar facémolo baixo a súa responsabilidade.

Agora, as principais revistas especializadas empezaron a aceptar fotografías dixitais. E iso significa que se abriu a porta á falsificación de imaxes. Cada vez é máis difícil detectalo. O ano pasado pedíronme traballar como perito nun preito en Barcelona. Trátase dun caso entre un prestixioso fotógrafo e una editorial que colabora na revista National Geographic.

Hai debuxantes no voso grupo?

Claro que si, de feito, nestes momentos estás a falar cun só universitario (ri). En canto á fotografía de debuxo, en canto ao sofismo, aínda que depende do tema, en xeral, una boa ilustración adoita ser mellor que una foto. É máis claro e didáctico. Aínda non se poden substituír en ámbitos como a botánica ou o medicamento.

Cunha ilustración pódense potenciar as partes máis importantes, resaltando os elementos desexados coa cor ou o grosor das liñas. Ademais, pódese conseguir unha orde e una organización que non se pode conseguir nunha foto.

Pénsese, por exemplo, na diferenza entre a ilustración anatómica ou o debuxo dunha flor e a fotografía dun corpo aberto ou una serie de plantas. A ilustración é moito máis clara. Na foto os elementos están mesturados.

---

Luís Monxe licenciouse en Bioloxía e, ao iniciar a súa tese doutoral, gañou o premio de investigación de Castela-A Mancha. A Universidade creou un novo centro de debuxo e fotografía científica no que Monxe obtivo una praza. Na oposición paira sacar a praza, o xurado convenceu aos participantes da importancia do debuxo e grazas a iso conseguiu o posto. Entón abandonou a tese de Bioloxía.