En busca da idade da arte rupestre

2013/09/01 Jauregi Larretxea, Oihana - Elhuyar Zientzia | Zubia Gallastegi, Bego - Elhuyar Zientzia Iturria: Elhuyar aldizkaria

• Eboluzioa
• Historia
• Giza zientziak

Adoitamos utilizar as palabras paira dicir o que pensamos, pero moitas veces as palabras non son suficientes. Xestos, caricias, adornos, vestidos... Hai moitas formas de expresar sentimentos, desexos e crenzas, e una delas é a arte. Si retrocedemos miles de anos na historia, tamén atopamos manifestacións artísticas. Pero, cando comezou o ser humano a expresar desa maneira as súas aspiracións internas? Segundo un estudo realizado por un grupo de investigadores internacionais, miles de anos antes do esperado. Na cova do Castelo, en Cantabria, datouse a pintura rupestre máis antiga de Europa, una sucesión de discos de polo menos 40.800 anos de antigüidade.

A cova do Castelo atópase no pobo cántabro de Ponte Vies. O buraco da cova é patrimonio da humanidade e nel hai 275 pinturas que son testemuñas da historia do home. Una delas é a obra de arte máis antiga datada en Europa, ten polo menos 40.800 anos e é un gran punto ou disco debuxado con pigmentos vermellos. Segundo as dataciones realizadas até a data, os científicos atribuían a esta pintura una antigüidade de 30.000 anos. Con todo, os novos datos indican que é 10.000 anos máis antigo do que se pensaba.

"Criamos que era necesario pór o mesmo que á arte de Labarreta, por iso iniciamos a investigación", explica os científico Marcos García Díez. Marcos García Díez é profesor do departamento de Xeografía, Prehistoria e Arqueoloxía da UPV e un do catro científicos que participaron na investigación. Xunto a el traballan o investigador da Universidade de Southampton Alister Pike, o científico alemán Dirk Hoffman do centro de investigación da Evolución Humana de Burgos (CENIEH) e o investigador portugués João Zilhão do Instituto de Investigación e Estudos Avanzados de Cataluña (ICREA). Os primeiros resultados da súa investigación foron recollidos na revista Science.

"Até agora traballábase no mundo da hipótese, datando por estilo, sen números reais", explica García Díez. Os científicos utilizan tradicionalmente dous sistemas de datación paira datar a arte rupestre, ambos os limitados: a técnica do carbono 14 e o estilo da pintura. Co sistema de carbono 14 analízanse os compoñentes orgánicos presentes nas pinturas, o carbón vexetal. Pero, segundo García Díez, esta técnica pódese utilizar en poucas pinturas. De feito, "só entre o 15% e o 20% das pinturas están elaboradas con materia orgánica, carbón vexetal, polo que até o momento ao redor do 80% das pinturas non foron datadas por métodos empíricos".

Este é o caso da maioría dos cadros de Cantabria. Ao carecer de carbono, utilizouse un sistema de datación por estilo paira determinar a idade destas obras. "Nestes casos fállase basicamente una pintura comparada con outras, non de forma independente --informou o investigador Dirk Hoffman -. Por tanto, este sistema é relativo, non se realiza una datación correcta e está baseado nunha convicción. As persoas que traballan coa arte rupestre necesitan facer dataciones directas, medir directamente a idade".

Técnica do uranio/torio

O Panel de Mans da cova do Castelo é un dos espazos máis importantes da arte rupestre europeo polo seu número de imaxes, a súa variedade técnica e temática. Nas paredes redondeadas de pedra pódense ver cadros de bisontes, debuxos de signos, e rudies máis insólitos como as mans humanas debuxadas con pigmentos vermellos.

Os grupos de investigadores internacionais utilizaron o técnica uranio/torio neste panel paira datar a arte rupestre. O uso desta técnica non foi moi habitual na datación das pinturas.

Mediante o técnica uranio/torio non se fata directamente a obra senón a capa de calcita que se formou sobre ela. "Se miramos aos muros, nalgunhas zonas vemos depósitos de calcita --resaltou García Díez-- orixinados pola auga que caeu na parede".

Sobre as pinturas acumúlanse diferentes capas de calcita, das que os investigadores analizan as mostras. "O cadro non se toca. Este método non dana a pintura", subliñou García Díez. "Nós aos poucos sueltamos a calcita e tomamos mostras a diferentes profundidades. Así, non teremos una soa datación, senón una serie de dataciones".

O obxectivo é obter mostras cada vez máis profundas ata que se aprecien as primeiras pegadas da pintura. Aí é onde deixan de raspar. "Se a calcita está situada sobre pintura rupestre, antes de que se acumulase a calcita que alí estaba --matiza Hoffmanek-, sabemos que a pintura é máis antiga que a calcita que nós rascamos". Así, mediante a datación da calcita, conseguen a idade mínima destas pinturas.

Laboratorio CENIEH

O proceso que comezou coa recollida de mostras continúa no laboratorio. A mostra de calcita analízase no centro de investigación da Evolución Humana de Burgos.

A técnica do uranio/torio non é nova, ten uns 40 anos. Con todo, nos últimos quince anos os espectrómetros de masas experimentaron un desenvolvemento tecnolóxico notable, o que permite agora traballar con mostras moi pequenas. "A técnica alfa é a espectrometría, é dicir, detéctanse produtos de desintegración do uranio. Actualmente a masa necesaria paira a medición é 10.000 veces menor que hai uns anos. Grazas a iso, agora é posible ir á cova e analizar as mostras tomadas destas pequenas zonas de calcita. Fai 10 anos non era posible traballar con eles", explica Hoffman.

Hoffman separa os elementos químicos da calcita no laboratorio limpo. "O 99,9% da mostra é calcita, e nós non queremos, queremos uranio e a súa concentración é moi baixa: uns poucos centos de nanogramos por gramo". O resultado desta separación é una disolución que contén uranio e torio. Mediante a espectrometría de masas miden os cocientes de ambos os elementos.

Co tempo, o isótopo de uranio-238 na natureza transfórmase nun torio. Como o tempo necesario paira esta transformación é coñecido, o número de torios que se atopan nas mostras determina a idade da mostra. É dicir, a análise determina a porcentaxe de uranio que se converteu nun torio e, deste xeito, o ano no que se produciu a calcita.

Máis antigos do esperado

Os resultados destas análises arroxaron datos significativos ao obterse dataciones máis antigas do esperado nalgúns estudos. Na cova asturiana de Perico Bustillo, por exemplo, datouse por primeira vez una figura humana antiga. Trátase dun cadro de aspecto persoal debuxado con pigmentos vermellos e datado entre 35.000 e 29.000 anos. Dado que se datou a calcita inferior e superior da pintura, determinouse entre que data realizouse a pintura. "Na investigación da arte prehistórico non existe ningunha datación dunha figura humana antiga --di García Díez-, por iso é tan significativa".

Tamén se tomaron mostras no gran teito dos bisontes da cova de Altamira. É una das zonas máis importantes da cova: un ceo decorado con bisontes, cabalos, cervos e signos. Concretamente, conseguiron determinar a idade dalgúns signos con forma triangular, e segundo estes estudos teñen polo menos 36.000 anos. "Hai uns anos abriuse un debate sobre as pinturas da cova de Altamira. Os científicos discutían se o teito dos bisontes realizouse nun período curto ou amplo. É dicir, se as pinturas realizáronse entre 20.000 e 12.000 anos ou nun período máis amplo", sinalou García Díez. "Clarificouse o debate co dato que publicamos. Hoxe pódese comprobar que en Altamira desde fai 36.000 anos até os 12.000 anos os humanos realizaran obras pictóricas. A cova de Altamira foi utilizada durante miles de anos como arte rupestre. Dalgunha maneira, as actuais catedrais utilizáronse durante séculos".

As dataciones máis antigas realizáronse na cova do Castelo, en Cantabria. Por exemplo, una das figuras de mans humanas atopadas no oco da cova ten polo menos 37.300 anos. Ademais, dataron a pintura máis antiga de Europa. A confirmación de que un disco debuxado con pigmentos vermellos ten polo menos 40.800 anos puxo novas hipóteses sobre a mesa. "Os resultados non só foron significativos neste caso, senón que foron extraordinarios ao abrir un debate sobre os autores destas pinturas. Cuestionouse se estas pinturas non figurativas foron realizadas por neandertales", destacou García Díez.

Estas imaxes teñen polo menos 40.800 anos, e aí está a fronteira entre neandertales e homes modernos, segundo os investigadores. Os científicos fan interpretacións ou lecturas diferentes, pero entre os 39.000 e os 42.000 anos pode haber una fronteira entre ambos. "Si nas dataciones chegásemos un pouco máis atrás no tempo, o debate estivese completamente pechado", engadiu.

Nos próximos meses os científicos realizarán novos estudos en Andalucía, Francia, Asturias e Cantabria. Centraranse nas imaxes non figurativas, que son as que dan as dataciones máis antigas, co obxectivo de obter novos datos significativos no debate sobre os autores.