Sábese como se produce a aprendizaxe na mente?

Joaquïn Martínez Torregrosa é profesor e investigador da Universidade de Alacante. Alí investiga a didáctica das ciencias experimentais, é dicir, os procedementos e a metodoloxía paira o ensino da ciencia. (Foto: G. Roia).

Hoxe en día, os expertos saben moito sobre o funcionamento do cerebro. Por exemplo, saben que aprender crea novas conexións de sinapsis. Doutra banda, dependendo da idade prodúcense cambios fisiológicos que impiden aos nenos realizar operacións mentais en calquera época. E agora empezamos a entender que o cerebro tamén aprende desde novas conexións.

A investigación con nenos de 8 ou 9 anos é un bo exemplo. Arriba e abaixo só entenden o concepto local. Cando ven a Terra debuxada non poden entender por que non caen os do hemisferio sur. Necesitan tempo paira superalo e recibir as materias de forma progresiva.

En moitos modelos educativos, con todo, considerouse que a clave era a dificultade, é dicir, se o profesor dicía que a Terra é esférica e que se move en órbita ao redor do Sol, paira o alumno había que ter conceptos sinxelos. Algúns alumnos deste modelo, mesmo con vinte anos, non poden explicar por que ocorre todo isto.

Cal é a estratexia máis adecuada paira estudantes de ao redor de nove anos? Non hai que explicarlles o que non entendan ou, aínda que non o entendan, hai que darlles a coñecer eses conceptos?

Creo que moitos profesores non distinguen entre entender e escoitar. Un neno de oito anos ten que ouvir que a Terra é redonda e todo iso, ten que ter debuxos e moitas cousas máis feitas. Pode entender o concepto nese momento? Non. Pero todo isto é necesario paira comprendelo máis tarde. O peor é que normalmente non se fai esta distinción, pero que a través dos exames esíxeselle una resposta correcta. Pregúntaselle: "A que está a virar a Terra?" E o neno debe responder: "Ao redor do Sol". O neno non entende nada, pero desde pequeno ensínaselle que o importante é disimular esa carencia. O único que importa é sacar dez, e paira conseguilo o profesor ten que responder ao que quere ouvir e non ao que realmente pensa o neno. Iso é moi grave desde o punto de vista ético, porque preparamos aos nenos paira triunfar co disimulo.

Ademais, desta maneira, o alumno non valora a comprensión da materia, polo que crecen adultos que non se afixeron a entender as cousas. Estes adultos non son capaces de dicir si entenderon ou non una explicación.

É un problema educativo. Combínanse, por unha banda, o ensino unidireccional, é dicir, refúganse os procedementos necesarios paira entender os temas, e por outro, o sistema de avaliación que se limita a confirmar se as respostas son correctas ou non. Estes dous factores conviven no ensino habitual e, por tanto, conséguese un sistema educativo triste.

Como crees que hai que presentar un tema que se quere expor? Cal é o punto de partida máis adecuado?

Todo o que o ser humano aprendeu é consecuencia da necesidade de responder as preguntas. Por exemplo, case calquera concepto que se estuda agora en química era descoñecido hai cen anos. Pero agora si, e iso débese a unha evolución. Por que os químicos chegaron a este concepto e non a outro? No camiño tiveron que rexeitar moitas ideas. Por tanto, non se consegue o mesmo efecto presentando os temas en relación aos problemas básicos e a partir de una afirmación.

Por exemplo, os dous puntos de partida seguintes non son iguais: Cando quedará una reacción química e que cantidade de produto queremos obter? ". Este problema foi real nun momento determinado da historia e formularon varias hipóteses paira responder a este problema. Algunhas foron rexeitadas, outras cambiaron e avanzaron aos poucos. Neste proceso obsérvase a evolución do coñecemento.

As matemáticas foron, en todas as ciencias, o peor exposto nas clases.

Cando o alumno aprende algo, debe comprender o porqué do que aprende. Por que una cousa é diferente? Paira dar resposta ao mesmo débese informar o alumno sobre a localización do problema. Cando estuda nestas condicións, recibe o concepto moito mellor que mediante afirmacións. Iso está demostrado.

Pero o punto de partida do alumno non é un problema real e práctico. Por exemplo, o XVIII. Un químico do século XX tiña que saber como actúan os gases, era un verdadeiro problema paira el. Pero o alumno actual non sente esa necesidade. Non renuncia a un problema alleo?

Entón hai que conseguir a implicación do alumno, xa que a resposta a un problema depende do grao de implicación. Decidir como facelo require tempo. Hai moitas opcións. Por exemplo, pódese presentar o problema desde un punto de partida sorprendente, é dicir, crear una situación de desequilibrio entre os alumnos e facer novas preguntas. Doutra banda, o profesor pode analizar cos alumnos a importancia do problema, é dicir, o interese que pode ter a resolución do mesmo. E con iso, debe obrigarlles a avanzar.

Neste sentido, é moi importante analizar a relación da ciencia e a técnica coa sociedade e o medio ambiente. Neste momento, o sistema non debería formar a persoas que non se ocupen do estado do planeta. Iso é responsabilidade de quen se dedican á educación e a ciencia.

Tedes algunha experiencia respecto diso?

É importante que os experimentos que prepara o profesor sexan significativos paira o alumnado.

Por exemplo, tivemos que traballar o tema da implicación con alumnos de 15/16 anos paira explicar a materia de mecánica en física. Parécelles que a mecánica é moi abstracta. Pero, en definitiva, analiza por que os corpos móvense tal e como se moven e como podo mobilizalos como eu quero.

É interesante aprender? Polo menos a mecánica está interesada en investigar os astros. Paira os gregos, por exemplo, era moi importante facer calendarios. Pero parecía que os astros e as cousas da Terra non dependían da mesma mecánica. Entre ambos había una barreira. Os astros parecían eternos e inmutables e ademais móvense en ciclos. No chan, pola contra, ao lanzar una pedra cae e queda no chan. Parece que os astros teñen una mecánica especial e por iso sempre tiveron que ver coa relixión. Tiñan que ser obxectos do mundo dos deuses. E iso tivo una gran influencia na sociedade.

Pero como se pode transmitir esa idea ao alumno? Por exemplo, podemos expor o problema da Lúa. O alumno coñece ben a Lúa. E como lle dixeron, a Terra atráeo todo, incluída a Lúa. Por tanto, o astro debería caer, pero non cae. Por que? Hai que pedir aos alumnos que escriban por que creen que ocorre e que logo debatan sobre iso coa xente da contorna, cos amigos, coa familia, etc. Nós recompilamos todas estas respostas e analizámolas aos poucos. E, en consecuencia, senten que eles avanzan, por exemplo, porque son capaces de entender cousas que os demais non entenden. No último paso, teñen que xuntarse cos demais e explicarlles por que non cae a Lúa.

O noso reto é converter a ciencia en apaixonante. Así comprenderán o que fascina a investigación.

Joaquín Martínez Torregrosa acudiu á Facultade de Química de San Sebastián a través do SAE (Servizo de Apoio á Educación) da UPV.