Ruta da frauta de madeira ao metal

2013/10/01 Roa Zubia, Guillermo - Elhuyar Zientzia Iturria: Elhuyar aldizkaria

• Teknologia
• Fisika
• Irudiak/Soinuak

As frautas que coñeceron Bach, Mozart e Beethoven estaban feitas de madeira. Pero na época da morte de Beethoven, os flautistas xa estaban a probar novos sistemas que logo tiveron un gran éxito. As frautas cambiaron completamente. Entre outras cousas, convertéronse en metal. E así seguen.

Os fabricantes levan xa máis de 160 anos fabricando frautas metálicas e así o seguirán facendo. "Será paira longo", afirma o flautista Antonio Arias e experto neste instrumento. A frauta estándar utilizada na orquestra é de prata ou ouro. Aínda se fabrican frautas de madeira, pero só paira usos moi concretos. "Na Orquestra Nacional de España dispomos de dúas modernas frautas de madeira que utilizamos de forma ocasional paira interpretar o repertorio clásico e a música de inicio do romanticismo. Nestes casos buscamos un son menos brillante paira empastar con oboes, clarinetes e fagos, instrumentos de madeira", explica Arias. Pero as frautas de madeira son excepcións na orquestra.

Con todo, segue clasificándose no grupo de instrumentos de madeira. Hai varias razóns paira iso, sobre todo tradición e tipo de son. Por unha banda, non existiu tradicionalmente no grupo de instrumentos metálicos e, por outro, o timbre da frauta metálica está máis cerca do oboe que das trompas. É certo que cambiou un pouco o timbre da madeira ao metal. "En Alemaña, Anton-Bernhard Fürstenau e outros flautistas dicían que a igualdade tímbrica da nova frauta impediulle o carácter orixinal", afirma Arias.

Revolucionario Böhm

Antonio Arias foi flautista solista da Orquestra Nacional de España entre 1985 e 2005. Segue actuando na Orquestra Nacional e en varios grupos de música de cámara. Experto en instrumento, ofrece cursos sobre frauta, como o curso de verán Anento. Non se considera musicólogo, pero escribe artigos sobre frauta e foi asesor no Museo da Prehistoria de Valencia paira analizar posibles frautas húmidas. Ed. © Por Antonio Arias

As queixas foron, por suposto, pero o cambio tivo éxito rapidamente. En definitiva, foi un cambio provocado polas propias revolucións flautistas, sobre todo polo alemán Theobald Böhm. De feito, a frauta estándar de hoxe chámase frauta de Böhmen. "Era un home moi polifacético. A súa maior achega foi o deseño dun modelo instrumental que se mantén en vigor 150 anos despois, cuns poucos detalles. O seu traballo en metalurgia e mecánica foi premiado en varias ocasións. Doutra banda, era un recoñecido intérprete que ofreceu numerosos concertos en Europa", explica Arias. A flautista influíu directamente no seu traballo artesanal. "Se o propio fabricante experimenta, pode coñecer de primeira man o que quere, os defectos que presenta o instrumento e as súas características positivas. Böhm escribiu as variacións dun tema de Schubert paira utilizalo dalgunha maneira como demo do novo sistema. Introduciu violentos cambios de tonalidade saltando das diesas aos bemoles. Este tipo de música apenas se podía tocar co sistema anterior a Böhmen".

Una das claves era o mecanismo de apertura e peche dos buracos. Os sistemas de chaves xa eran habituais, pero Böhm desenvolveu un sistema moito máis sofisticado. Era ergonómico e ao mesmo tempo permitía abrir e pechar buracos afastados dos dedos. Tratábase dunha obra complexa de enxeñaría que permitía utilizar criterios puramente acústicos paira determinar onde se deben realizar os buracos. Non importaba onde estaban os dedos; o importante era onde debían estar os buracos para que a afinación fose perfecta. Ademais, eran grandes buracos, máis grandes do que o dedo pode cubrir. O buraco da embocadura tamén era grande, o que deu sonoridad ao son da frauta.

Aproveitar os grandes buracos non foi a invención de Böhmen. Todas as biografías pon de manifesto que Charles Nicholson sorprendeuse polo son sonoro que obtiña grazas aos grandes buracos. "Böhm tiña un gran sentido de inventar e era moi hábil porque aprendeu a arte da ourivaría co seu pai. En 1928 coñece en Londres ao famoso Nicholson e queda fascinado polo seu son. Os orificios da frauta de Nicholson tiñan un diámetro superior ao habitual. Böhm regresou a Munich, abriu una fábrica de frautas e coa experiencia adquirida deseñou un novo modelo", explica Arias. Non era a primeira frauta que fabricaba Böhm, pero era a primeira en chamarse frauta de Böhmen; era o ano 1832".

Nicholson tiña mans e dedos grandes, e por iso podía cubrir os grandes buracos; grazas ás chaves da frauta de Böhmen, tamén podían cubrir os grandes buracos os flautistas que non tiñan os dedos grandes. Pero a frauta de Nicholson tiña outro problema: tiña un corpo en forma de cono e un tubo interior en forma de cono. A forma do tubo interior é moi importante nos instrumentos de vento, xa que o son prodúcese ao vibrar a columna de aire desta forma. O cono non funcionaba correctamente e Böhm recorreu a un físico. "A un amigo, Carl von Shafthäutl, profesor de acústica, pediulle consello sobre as propiedades dos tubos cilíndricos e cónicos. A conclusión era que os cilindros se axustan máis facilmente ás leis acústicas, que presentou Bernouilli", explica Arias.

Chegada do metal

Una chave do mecanismo dunha frauta de fai 250 anos. Estes mecanismos eran habituais antes da revolución de Böhmen. Ed. Kelly Criscuolo-DeButts/CC_BY-NC-SA

"Decidiuse que o tubo fose metálico xa que as paredes do tubo metálico son máis lisas. De feito, as ondas estacionarias que se xeran no interior do tubo amortécense nas paredes do mesmo, e canto máis suave é a superficie menor é a súa atenuación. Non é de estrañar que as frautas previas á formación de metálicos estean feitas de madeira de gran moi compacto, de palisandro, de ébano ou de boj. Aínda se fan copias de instrumentos antigos cos que se fabrica a madeira, así como os oboes e clarinetes actuais", afirma Arias.

O metal ten outras vantaxes importantes fronte á madeira. Por unha banda, o fabricante pode facer correccións a medida que se vai probando o novo tipo de instrumento ou deseño. O metal permite realizar experimentos; coa madeira as correccións son case imposibles. Doutra banda, Arias sinala que a frauta metálica ten menos problemas ao pegar os mecanismos das chaves ao corpo do instrumento: "o mecanismo de chaves adáptase á madeira mediante parafusos, o que pode provocar fisuras no corpo. Pola contra, un mecanismo soldado ao metal é máis seguro".

Böhm sabía traballar o metal. E, ademais, naceu nunha época moi adecuada, o XIX. As novas técnicas de extracción do ferro mineral desenvolvéronse a principios do século XX. Por tanto, a materia prima era máis alcanzable, mellor e o flautista Böhm tiña una gran habilidade e curiosidade. Todas as características uníronse paira iniciar una revolución no deseño da frauta, que se produciu.

Instrumentos de madeira de madeira

Detalle dunha moderna frauta. O diámetro dos orificios é considerable. Isto contribuíu á precisión acústica e a garantir a sonoridad. O gran diámetro dos orificios é una das principais características dos cambios de Böhmen. Ed. Danel Solabarrieta/Elhuyar Zientzia

A frauta cambiou paira sempre, pero non o resto dos instrumentos do grupo da madeira. O oboe, o clarinete, o fagot e os instrumentos da familia do tres continúan en madeira. E a pesar das vantaxes do metal fronte á madeira, non sufriron o mesmo cambio que sufriu a frauta.

Pero estes instrumentos de madeira teñen outra característica. Non se golpean como se toca a frauta, senón que utilizan outras estratexias paira facer vibrar o aire. A boquilla do clarinete utiliza una lámina flexible paira facer vibrar o aire, una lengüeta. Cando o músico sopra, a lingua golpea a boca do clarinete provocando a vibración. O oboe e o fagot teñen una boquilla formada por dous lengüetas; o músico debe facer vibrar as lengüetas entre si. E en ambos os sistemas, tanto dunha soa lengüeta como de dúas lengüetas, o son do instrumento é moi alto que o que produce a frauta.

O son da frauta necesitaba máis forza, sobre todo a medida que se creaban novas formas musicais. Cando se modernizou o concepto de concerto, o solista tiña que tocar por encima do son da orquestra, e paira iso o son da frauta tiña que ser sonoro. Pola mesma razón adaptouse o deseño a violíns e instrumentos de corda, XVII. No século XX, sobre todo nos talleres da cidade de Cremona, como os famosos Stradivaris. No caso da frauta, este cambio tecnolóxico produciuse 150 anos despois. Arias ve o cambio desde unha perspectiva ampla: "penso que o problema é complexo e que interveñen varios factores. Non se pode negar a música culta XVIII. Comeza a democratizarse a mediados do século XX. A iso foron pioneiros Johann Christian Bach e o seu amigo Karl Friedrich Abel. Isto supuxo a necesidade de instrumentos máis sonoros. Aínda estamos inmersos neste proceso, porque hoxe en día tocamos en salas máis grandes e nas que hai moita audiencia".

Böhm foi un publicista moi bo. As súas composicións soaron por toda Europa coa nova frauta. "As respostas foron moi variadas e una paradoxo é que en Francia tivo mellor acollida que en Alemaña. En 1837, Paul-Hippolyte Camus introduciu una nova frauta en Francia e acompañáronlle Vincent- Joseph Dorus do conservatorio de París e o seu axudante Víctor Coche. Máis adiante, outros países aprobaron o novo sistema, como Inglaterra e Estados Unidos". E aos poucos foi asumida por Alemaña. A frauta cambiou. E coa frauta, flautistas.