Insomnio familiar letal

2009/03/01 Etxebeste Aduriz, Egoitz - Elhuyar Zientzia Iturria: Elhuyar aldizkaria

• Genetika
• Osasuna

(Foto: 123rf)

O insomnio familiar letal está estreitamente relacionado coa enfermidade das vacas tolas. Detrás de ambos se atopan as proteínas infecciosas chamadas priones, ambas as incluídas no grupo das encefalopatías esponxiformes transmisibles.

De feito, a aparición en 1996 da nova variante da enfermidade de Creutzfeldt-Jakob, derivada da encefalopatía esponxiforme bovina, puxo en marcha una rede de vixilancia das enfermidades priónicas. Grazas a iso, fíxose un seguimento exhaustivo destas enfermidades e, no caso do insomnio letal familiar, dos preto de 100 casos coñecidos, 40 atópanse en España, 17 deles na Comunidade Autónoma do País Vasco.

A diversidade de casos existentes na CAPV débese ao efecto fundador. A enfermidade está causada pola mutación do xene PRNP que codifica un prión (mutacións D178N). Esta mutación ía ser inicialmente individual ou minoritaria e multiplicouse ao transmitirse aos descendentes. Este é o efecto fundador que demostrou Ana Belén Rodríguez Martínez na súa tese na UPV.

A tese foi dirixida por Marian Martínez Pancorbo, catedrática de Bioloxía Celular da Facultade de Farmacia da UPV/EHU e Juan José Zarranza, Xefe do Servizo de Neurología do Hospital de Cruces e Catedrático de Neurología da Facultade de Medicina e Odontoloxía da UPV. Este último é, ademais, o coordinador da rede de vixilancia de enfermidades priónicas da CAPV.

"Si no hospital de Donostia sospeitan dun caso, pasan o aviso ao doutor Zarranz", explica Rodríguez. Posteriormente, as autopsias realízanse en Txagorritxu e algunhas mostras son enviadas a Neiker-Tecnalia paira a identificación de proteínas. Alí traballa actualmente o doutor Rodríguez.

Nas encefalopatías esponxiformes prodúcense baleiros nos tecidos cerebrais.

Begoña Atarés/Servizo de Anatomía Patolóxica, Hospital Txagorritxu

Síntomas varios

"A enfermidade chámase así porque o primeiro caso descrito tivo este síntoma", explica Rodríguez. Foi descrito por primeira vez en 1986 polo neurólogo italiano Elio Lugares, cando un paciente enfermo de insomnio foi a consulta. Lugares era un experto en alteracións do soño, pero a aquel insomnio raro non lle atopaba ningunha explicación e os somníferos non funcionaban. Non asociou a Creutzfeldt-Jakob até a realización da autopsia do paciente, xa que as alteracións cerebrais eran similares ás que se producen nesta enfermidade.

Neste caso, o insomnio era o síntoma principal, pero non sempre é así. "Ás veces os enfermos dormen, pero, con todo, senten cansados durante o día, e os neurólogos ven alterados o seu soño e non descansan", di Rodríguez. Tamén hai problemas de memoria, de coordinación ao camiñar, falar, etc. Tamén alucinacións, que finalmente, por demencia, entran en coma.

As sintomatologías poden ser moi diferentes. "Hai o caso de dous irmáns: un desenvolveu o insomnio familiar e o outro a enfermidade de Creutzfeldt-Jakob; e ambos tiñan a mesma mutación", di Rodríguez.

A mutación D178N produce un cambio na configuración da proteína codificada polo xene PRNP. Esta proteína (prión) non é degradable e acumúlase no sistema nervioso central. Finalmente, a conxestión provoca a morte das neuronas. A mutación é dominante, polo que existe una probabilidade do 50% paira pasar ás seguintes. E quen ten a mutación ten moi altas probabilidades de desenvolver a enfermidade.

Efecto Fundador

A bióloga Ana Belén Rodríguez Martínez estudou na súa tese o efecto fundador da enfermidade.

R. Etxebeste

"Sendo tan rara a mutación --100 casos en todo o mundo-, o máis probable era que os casos vascos estivesen emparentados", afirma Rodríguez. Paira demostralo analizáronse algunhas secuencias de ADN (microsatélites) moi próximas ao xene PRNP. Si os casos estaban emparentados, estas secuencias serían iguais ou moi similares. E así o viron. Un efecto fundador notable.

O seguinte paso foi realizar un estudo genealógico paira atopar un antepasado común. Rodríguez non puido chegar até o antepasado común, pero tras pasar por arquivos diocesanos, relacionou a maioría dos casos e chegou até 1630. Con todo, considera que todos os casos da CAPV teñen o mesmo ancora: "Si non, significaría que a mutación é máis fácil e entón habería máis de 100 casos no mundo."

Outra cousa é saber onde está a verdadeira orixe da mutación e cantas veces apareceu noutros puntos do mundo. Noutra parte do estudo analizáronse algúns casos de España, Italia e Alemaña. As análises de ADN revelaron que os casos alemáns están relacionados cos da rexión italiana de Veneto, así como cos da Toscana italiana e algúns españois. Os casos da CAPV, con todo, son independentes. "É difícil dicir --di Rodríguez -, pero eu diría que hai tres ramas derivadas de tres sucesos de mutación".