Humidais do País Vasco (VIII): lagoas endorreicas do interior

2001/01/01 Estonba Mintxero, Mikel Iturria: Elhuyar aldizkaria

• Ekologia

Mentres nas súas beiras acumulábanse grosos depósitos detríticos, no centro fóronse formando capas de evaporitas debido ás características dos medios sedimentarios salinos. Durante o Mioceno, cando o río Ebro perforou a serra costeira catalá, este gran lago baleirouse, quedando pequenas lagoas e lagoas endorreicas en depresións sen drenaxe natural.

Este é a orixe de numerosos humidais endorreicos situados na depresión do Ebro. Con todo, hai outros que se formaron máis tarde como consecuencia do desgaste de materiais brandos que duros.

Son lagoas circulares ou elípticas de augas salinas someras. As marxes son de suave pendente e a nivel da auga o noiro está rebaixado. Debido a que estes sistemas endorreicos son pouco profundos, na columna de auga non se produce un proceso de estratificación e una pequeno refacho de vento é suficiente paira mesturar toda a masa de auga. En certa medida, pode dicirse que as características das marxes esténdense a toda a superficie do humidal, xa que non existen zonas pelágicas ben diferenciadas (zona de augas abertas) nin zonas bentónicas (fondos profundos e pouco luminosas).

Estas charcas descansan sobre substratos formados por areniscas, arxilas e lodos impermeables, que normalmente se enchen con auga de escorrentía e son estacionales, é dicir, énchense con auga de choiva invernal, pero no verán, ao evaporarse a auga, baléiranse. A auga é transparente e moi mineralizada, xa que antes de chegar ás charcas a auga de choiva limpa o substrato con abundante sal. No verán, debido á aridez destas rexións, a auga se evapora, entón os sales acumúlanse en costras brancas e a zona das charcas adquire unha rechamante cor branca.

As fluctuaciones do citado nivel de auga e a elevada salinidade do substrato son condicións insustentables paira a maioría dos seres vivos. Con todo, poucas especies adaptáronse a vivir nestas duras condicións de vida. Debido ás sorprendentes adaptacións fisiológicas e morfológicas que desenvolveron estas especies paira poder vivir nestes medios salinos, considérase que son especies de alto valor ecolóxico. Desgraciadamente, a gran especialización que supón a obtención destas adaptacións converteunas en especies moi sensibles ao desastre do lugar de residencia. Esta estrita relación co lugar de residencia e as transformacións que o ser humano experimentou desde hai tempo paira poder utilizar as augas destes humidais fixeron que a situación das lagoas endorreicas e das comunidades de seres vivos que as habitan sexa realmente preocupante.

Vexetación

Como se comentou anteriormente, as plantas que habitan nas charcas endorreicas deben facer fronte ás duras condicións de vida que impón o nivel da auga e, sobre todo, a salinidade da auga e do substrato. Estas condicións son moi similares ás das rías, polo que, aínda que pareza mentira, nas lagoas e cubetas endorreicas da comarca máis árida do País Vasco e nas marismas costeiras desenvólvense comunidades vexetais moi similares. Con todo, como ocorre nas marismas, non todas estas plantas teñen a mesma tolerancia ás fluctuaciones da auga e á salinidade, polo que se organizan en aneis vexetais desde o centro cara ao exterior das charcas.

Se as lagoas teñen algunha zona sempre mergullada, pode aparecer una comunidade vexetal composta principalmente por algas Chara foetida e espigas de flores rosas que salguen da auga, Polygonum amphibium.

Algo máis arriba atópase a zona con altos niveis freáticos e charcas salobres. Nela atópase o anel vexetal halohigrófilo formado principalmente por Salicornia ramosisima e plantas espremidas do ano Suaedo esplendis.

O seguinte anel vexetal desenvólvese na zona na que a inmersión é efémera e está formado por plantas de madeira sustentables, o que facilita a súa detección. Nesta comunidade vexetal predomina a especie Suaeda beira.

Nas beiras das charcas, pero nunha zona moi rara baixo a auga, atópase una comunidade formada principalmente por especies vexetais halófilas de Limonium viciosoi, Limonium ruizii e Inula crithmoides. Entre estas dúas últimas comunidades, debido á maior concentración de sal do substrato, habita nos claros que habitualmente se deteñen una comunidade especial composta por especies vexetais halófilas anuais. Nesta comunidade existe una maior diversidade vexetal. Entre as especies máis abundantes atópanse: Frankenia pulvurulenta, Sphenopus divaricatus, Parapholis incurva, Spergularia diandra, Hymenolobus procumbens, Hordeum marinum...

A partir de aquí a salinidade do substrato é nula e a auga case nunca alcanza ese nivel, pero o nivel freático mantense bastante alto. Nestas zonas a vexetación potencial está formada principalmente polas milicias das especies arbustivas Tamarix canadiensis e Tamarix africana. Desgraciadamente, nestas zonas a presión agrícola é moi elevada e na maioría dos casos chegouse á parte que debería cumprir o cultivo deses milagres.

Por último, cabe destacar o desenvolvemento de carrizales compactos nas beiras de varias lagoas endorreicas, normalmente alteradas pola acción humana ou que reciben algún caudal de auga doce. Estes carrizales, ademais da especie de carrizo Phragmites australis, están formados por Scirpus maritimus, Juncus maritimus, Atriplex hastata, Puccinellia festuciformes, Cladium mariscus, etc.

Fauna

A precariedade, a relativa turbidez, a elevada mineralización e a gran variabilidade estacional que caracterizan ás lagoas endorreicas fan que se desenvolvan nelas comunidades singulares e moi interesantes do zooplancton. Dentro destas comunidades os crustáceos teñen gran importancia. Entre elas destacan as seguintes especies: Os copépodos Mixodiaptomus incrassatus e Metacyclops minutus, os cladoceros Daphnia atkinsoni e Moina brachiata e o anostráceo Branchipuz schaefferi.

En canto aos peixes, aínda que a precariedade das lagoas endorreicas conservadas en estado natural e a escasa profundidade da auga impiden o desenvolvemento de comunidades piscícolas, en zonas humanizadas por pequenas presas, habitan diversas especies de peces. Uns poucos (anguía, barbo común e loina setentrional) poden provir dos ríos adxacentes, pero o resto (troita arco iris, tenca, zamo común, perca americana, zamo común e lucio) son especies exóticas introducidas polo home.

Doutra banda, non podemos esquecer que estas charcas atópanse en zonas de gran fraxilidade, xa que numerosas especies animais destas zonas convértense en verdadeiros oasis. No caso dos vertebrados, as charcas endorreicas xogan un papel fundamental no mantemento das poboacións de anfibios, xa que, a pesar de que a precariedade provoca una elevada mortalidade entre as larvas dos anfibios, son case as únicas zonas que atopan nestas rexións paira poder reproducirse. Entre as especies de anfibios que se reproducen nas charcas endorreicas de Euskal Herria destacan o tritón marmolaire, a ra de árbores común, o sapo moteado, o sapo pintado, o sapo espolón, o txantxikua e o sapo corredor.

A reprodución fose da auga fixo que moitos réptiles se adaptasen paira vivir en zonas áridas. Con todo, paira especies con certa dependencia ou afección á auga, a importancia das charcas endorreicas nestas zonas é importante. Sen ningunha dúbida, a serpe véspera con vida acuática é o réptil máis abundante destas charcas, pero non adoita ser difícil observar, escondidos entre as plantas das beiras, outras especies de certo carácter higrófilo, como a serpe gravata ou a serpe norte lisa.

Con todo, como ocorre na maioría dos humidais, nas charcas endorreicas, as aves, ademais de formar parte da fauna con maior diversidade, constitúen o aspecto máis rechamante. A diversidade de aves non é a mesma durante todo o ano. De feito, como consecuencia das migracións de aves xa comentadas, segundo a época do ano, a composición da ornitofauna que se observa nas charcas endorreicas é bastante variable. As maiores abundancias e diversidade danse no outono. Entón, moitas das aves acuáticas que están a realizar una migración postnupcial aproveitan paira descansar e alimentarse das charcas oasis destas terras áridas. Nesta época do ano é fácil observar en grandes grupos numerosas especies de aves asociadas a ecosistemas acuáticos (limícolas, ardeidos, anátidas, paxaros carrizales...). Na primavera, cando as aves realizan una migración prenupcial, este fenómeno é menos acusado debido ás condicións climatolóxicas máis adecuadas, que aceleran a migración de retorno.

No verán, tanto a abundancia como a diversidade descenden moito, pero no seu lugar, algunhas especies bastante raras como nidificantes no País Vasco nidifican nestas charcas. Entre eles atópanse o Txilimporta-Txiki e o Txilindi Lepabeltza; o Amiltxori Txikia, o Amiltxori Común, o Paxaro Toro Común e o Garceta Vermella; o Galiñeiro Común e o Zancudo; o Pato Común, o Pato Común e o Crujiente; o o. Cabe destacar a importancia que teñen paira as aves esteparias as lagoas e cubetas endorreicas que aparecen nas Bardenas de Navarra, figura típica do verán en cuxas beiras ven as bóvedas de crucería, as cubetas, os limiares, algúns exemplares da pequena e grande bosquete en perigo de extinción e outras especies de aves esteparias.

Por último, hai que destacar que numerosas especies de anátidas e zancudos elixen estas charcas endorreicas paira invernar. Entre as primeiras, destacan a cerceta común, o pato arcilloso, o pato txistulari e o porrón moñudo, mentres que entre as zancudas destacan a avefría, o agachón común e o pequeno, o gran zarapito, o dourado común ou o encinar escuro.