Humidais do País Vasco (V): humidais interiores: turberas

2000/09/01 Estonba Mintxero, Mikel Iturria: Elhuyar aldizkaria

• Botanika
• Ekologia

As turberas, polo xeral, orixínanse nos recunchos de rocas impermeables como areniscas, margas ou arxilas que manteñen relativamente alto o nivel freático, polo que son zonas saturadas de auga. Como consecuencia desta saturación de auga, o osíxeno é escaso e a difusión é lenta, onde predominan as baixas temperaturas, dous factores que provocan a descomposición do humus por fermentación. Os ácidos liberados neste proceso interrompen a actividade bacteriana e a materia orgánica queda sen podar, polo que se acumulan pedras orgánicas coñecidas como turba. Túrbaa é moi pobre nalgúns nutrientes minerais (sobre todo fósforo e nitróxeno), xa que neste chan acedo que se produce a partir de materia orgánica non totalmente descomposta, estes elementos pérdense rapidamente. Por iso, as plantas carnívoras son comúns, xa que os insectos son as case únicas fontes de nitróxeno destas zonas pobres. As condicións anóxicas e acedas que imperan nas turberas fan que os obxectos que quedan atrapados nestas zonas (po de flores, madeiras, restos de animais e plantas...) permanezan en bo estado a pesar de pasar o tempo. Por iso, desde o punto de vista arqueolóxico e paleoclimatológico, as turberas son lugares de gran valor. Grazas a iso, ademais de poder coñecer as características atmosféricas da Terra e a composición da vexetación, atopáronse algúns datos interesantes paira comprender as culturas humanas antigas.

Con todo, dependendo do substrato e da orixe da auga, pódense atopar distintos tipos de turberas con diferentes concentracións de nutrientes minerais e composición vexetal. En xeral, as turberas divídense en dous tipos principais: Turberas de tipo bog, de tipo onbrotrófico ou oligotrófico e turberas de tipo Fen, minerotróficas ou eutróficas.

As turberas de tipo bog son de tipo onbrotrófico ou oligotrófico, que se orixinan nos recunchos de rocas impermeables e que normalmente só reciben auga de choiva. En canto aos nutrientes, estas turberas adoitan ser bastante pobres. É dicir, o tipo de turbera predominante no País Vasco e a súa orixe debe buscarse nas cornixas dos collados ou ladeiras de escasa drenaxe que xa mencionamos.

Turberas minerotróficas ou eutróficas tipo Fen: ao tratarse de turberas situadas nos recunchos de rocas permeables ou nas proximidades das canles dos arroios de montaña, normalmente, ademais da auga de choiva, reciben tamén augas subterráneas ou de escorrentía, polo que adoitan conter máis nutrientes minerais. En canto á súa orixe, adoitan ser lagos de montaña cheos de sedimentos, arroios de suave pendente ou cornixas de ladeiras de alta humidade.

Vexetación

Debido ás especiais condicións ambientais dos turberas, a vexetación que se desenvolve nos mesmos está tamén composta por especies especialmente adaptadas paira vivir nestas duras condicións de vida. Ademais, como consecuencia destas condicións ambientais, pódese afirmar que son illas de hábitats paira o mantemento da biodiversidade, nas que actualmente existen especies vexetais recoñecidas como verdadeiras reliquias en épocas glaciares que só se atopan nestes lugares. Si a todo iso engadimos os diferentes microhábitats que atopamos nas turberas (chairas de brións, lagoas e charcas pequenas, regatas…), os resultados desde o punto de vista da biomasa son bastante pobres, pero desde o punto de vista da biodiversidade son ecosistemas de gran valor. Desgraciadamente, este importante valor natural das turberas pasou desapercibido até o momento, principalmente polo seu escaso interese ornitolóxico.

Aínda que existen diferenzas significativas nas turberas que atopamos no País Vasco, pódese afirmar que, en xeral, a súa vexetación organízase en catro aneis vexetais: turbera propia de esfagnos, vexetación acuática que se desenvolve en pequenas correntes de auga e lagos, juncales acidófilos e brezales de turberas.

Turberas propias de esfagnos

A parte máis importante das turberas está constituída polos depósitos de turba formados por residuos vexetais e, sobre todo, por residuos de brións do xénero Sphagnum. Nas turberas, mentres a parte interior morre, os esfagnos forman estruturas almofadas que crecen cara ao exterior. Estas estruturas xogan un papel importante á hora de controlar o caudal dos arroios e as regatas; cando chove, a auga é absorbida e liberada aos poucos nos desembarcos.

Os esfagnos teñen dous tipos de células: clorocistos e hialocistos. Os primeiros teñen contido celular e clorofila, polo que realizan a fotosíntesis. As segundas son células ocas con poros. Estas últimas son precisamente as que acumulan a auga no seu interior, pero non só a auga, xa que atrapan activamente os cationes e liberan H+, o que fai que a auga das turberas acértese.

Nas turberas pódense atopar ao redor de 30 especies de esfagnos, xunto con especies vexetais vasculares como Narthecium ossifragum, Hypericum elodes ou Drosera, Utricularia ou Pingüicula.

Vexetación acuática de Turberas

As augas das pequenas correntes de auga ou lagos das turberas son oligotróficas e acedas, polo que neste hábitat viven comunidades vexetais singulares.

Nestas comunidades as algas teñen gran importancia. En canto ás algas macroscópicas, destacan varias especies dos xéneros Chara e Nitella. Con todo, as algas microscópicas son as que presentan maior diversidade. Estas algas microscópicas viven en diferentes compartimentos espaciais: algunhas, que forman o fitoplancto, viven flotando na auga, outras viven adheridas a outras plantas e forman un compartimento denominado periférico. Os últimos, que forman o tetoplancton, habitan nas cavidades das milhojas de células baleiras ou brións. Entre todos eles, destacan os desmidiáceos ou cianofíceos adaptados paira vivir en niveis altos de acidez. Estes últimos, pola súa capacidade paira fixar o nitróxeno atmosférico, poden vivir en lugares onde non haxa moitos nutrientes minerais.

En canto ás plantas vasculares, con todo, as especies vexetais máis abundantes son Hypericum elodes, Rannunculus flammula, Viola palustris, etc. Nalgunhas turberas, ademais, debido á súa escasa difusión, pódese observar a especie de trevo acuático (Monyanthea trifoliata) considerada como planta de alto valor.

Juncales acidófilos

A pesar de que a humidade do chan é alta, as condicións ambientais das marxes das turberas, que non sempre se atopan encharcadas, dan lugar a unha comunidade de plantas denominada juncales acidófilos, constituídos principalmente por especies de juncos. As especies máis abundantes nestas comunidades vexetais son Juncus effusus, Juncus conglomeratus e Juncus acutiflorus. Xunto a elas, en moita menor densidade, atopamos outras especies vexetais como Senecio aquaticus, Carum verticillatum, Galium palustre, Eriophorum sp. etc.

Brezales de turberas

Por último, nos bordos das turberas que se encharcan ocasionalmente desenvólvense brezales formados principalmente por Erica tetralix e Erica ciliaris. Nestas comunidades vexetais, ademais da humidade do chan, cobra importancia a humidade atmosférica, polo que estas comunidades non só aparecen nos bordos das turberas, senón que tamén aparecen en nubes abundantes e nas xemas e cumes silíceas de alta precipitación.

Nestes brezales, ademais das especies brezales mencionadas anteriormente, son frecuentes as especies vexetais como o caerule Molinia, Calluna vulgaris, Gentiana neumonanthe, Pedicularis sylvatica, etc.

Fauna

Tradicionalmente, a importancia dos humidais mediuse en función da súa riqueza ornitofaunística, polo que as turberas non foron debidamente valoradas nesta materia, ao non aloxar, como a maioría dos outros tipos de humidais, comunidades de aves abundantes.

No entanto, á hora de analizar a fauna das turberas, haberá que ter en conta que ao tratarse de ecosistemas oligotróficos, as comunidades animais non serán ricas. Por tanto, a importancia das turberas desde o punto de vista faunístico non debe buscarse en grandes cantidades de biomasa, senón na súa orixinalidade e especialización. Neste sentido, a diferenza máis destacable sería a importancia das turberas paira a reprodución de varias especies de anfibios. Como é sabido, as etapas iniciais do ciclo de vida dos anfibios deben producirse necesariamente na auga. Ademais, na maior parte dos casos, estas augas deben ser bastante lentas, polo que as augas de gran corrente dos arroios e colas que dominan os montes non son aptas. Por iso, as turberas e outros humidais de montaña que se analizan a continuación son imprescindibles paira a reprodución dos anfibios da montaña.

Nas augas dos turberas reprodúcense as seguintes especies de anfibios: o arrubio, a ra común, o sapo común ou o tritón paladado e o tritón dos cumes que manteñen poboacións raras e escasas no País Vasco, a ra silvestre vermella ou a ra forestal ibérica.

Cabe destacar a importancia que teñen estes medios paira diferentes especies de insectos, especialmente paira aquelas que ao longo do seu ciclo de vida presentan una fase acuática. Dentro deste grupo destacan os odonatos (broches e brochetas). As especies de odonatos facilmente observables nas turberas son Cordulegaster boltonii ou Orthetrun coeruslescens. Ademais, outras especies doutras ordes dos insectos utilizan turberas paira pasar a etapa acuática do ciclo de vida, como mosquitos, efemeras, etc.