Humidais do País Vasco (II): vida en humidais

2000/04/01 Estonba Mintxero, Mikel Iturria: Elhuyar aldizkaria

• Ekologia

Nas seguintes liñas trataremos de aproximarnos a esta vida oculta e sorprendente, pero non debemos esquecer que una das características máis importantes dos humidais é a súa variabilidade.

En xeral, nos humidais distínguense dúas zonas principais: a zona alagada e as marxes do humidal. Así mesmo, estas zonas principais divídense en diferentes compartimentos espaciais e en cada un deles desenvólvense distintas comunidades de seres vivos. A continuación, tendo en conta que a diversidade de tipos de humidais dificulta enormemente a generalización, trataremos de explicar a composición e características principais da flora e fauna destes sistemas naturais.

Vexetación. Especies de interese

Debido á presenza de auga e sobre todo á súa profundidade variable, nos humidais aparecen gradientes ecolóxicos. A forma máis sinxela de detectar estes gradientes é mediante a análise da vexetación, xa que na maioría dos humidais as plantas aparecen en cintos con condicións ecolóxicas. Dependendo do tipo de humidal, aínda que a composición de especies dos cintos mencionados pode variar, as condicións de vida das plantas ao longo dos gradientes son bastante similares en todos eles. Por iso, nesta introdución analizaremos os cintos de vexetación en xeral, describindo detalladamente cada una das formacións de especies que os compoñen en cada tipo de humidal.

Cunha simplificación quizais excesiva, a vexetación dos humidais pode dividirse en tres grandes cintos: nas augas abertas, nas augas someras e nas beiras.

En augas abertas aparecen as comunidades de vexetación espontánea máis especializadas adaptadas paira vivir nestes medios. Nas zonas de maior profundidade as plantas vasculares presentan grandes dificultades de desenvolvemento, polo que os únicos produtores primarios presentes son as algas unicelulares e cianobacterias do fitoplancto (compoñente vexetal do plancto). Nas zonas nas que a profundidade non impide que os raios do sol cheguen até o fondo, xunto co fitoplancto, pódense desenvolver plantas de tamaño macroscópico (macrofitos), polo que a diversidade vexetal é moito maior. Nelas temos una gran variedade de plantas acuáticas: aquelas que viven flotando na superficie da auga, que sempre viven baixa a auga, cuns órganos na auga e outros fose da auga, etc.

En canto ás comunidades vexetais que se desenvolven en augas someras, hai que ter en conta que paira facer fronte á variabilidade do nivel da auga, deben estar formadas por especies vexetais ben adaptadas, que son as que soportan as fluctuaciones da auga que se producen nos humidais ao longo do tempo. As plantas que habitan neste cinto de plantas son especies de herbas duras e moi lignificadas que manteñen as raíces na auga e o aparello vexetativo fose da auga e que se coñecen como heliofitos.

Nas marxes, con todo, na zona na que a alta humidade do chan e a capa freática sepáranse da superficie terrestre, desenvólvese un cinto vexetal que limita a transición auga-seca. Xunto ás distintas especies herbáceas adaptadas paira vivir en terreos ben impregnados, aparecen bosquetes de árbores e arbustos como salgueiros, alisos e milleiros.

Fauna, verdadeiro tesouro biolóxico

A abundancia dos distintos tipos de humidais, a diversidade de ambientes que existen en cada un deles, as especiais condicións de desenvolvemento da vida dos humidais e a riqueza alimentaria que aparece na maioría dos humidais fan destes ecosistemas un lugar de refuxio das comunidades animais máis voraces e interesantes.

No caso da fauna, a zona da auga é a máis rica, xa que tanto a produción fotosintética das plantas como os caudais das marxes dan lugar ás maiores concentracións de materia orgánica.

O zooplancton (compoñente animal do plancto) presenta un gran desenvolvemento na maioría dos humidais. O zooplancton está formado principalmente por dous grupos de animais: crustáceos (cladoceros, copépodos, larvas de diferentes crustáceos,...) e rotíferos, aínda que tamén hai representantes doutros grupos.

Outros animais que habitan nas augas dos humidais forman a nectona (conxunto de animais que nadan activamente). A maioría son peixes, sobre todo das familias de salmónidos e ciprínidos en augas continentais, pero tampouco faltan representantes doutros grupos de animais como anfibios (ras, tritones...), réptiles (serpes de auga, galápagos...) ou mamíferos (nutrias, ratas de auga...). Outros, con todo, viven na superficie da auga e forman un compoñente chamado neuston. Estes animais, que conservan esta fina capa e teñen adaptacións paira aproveitarse da tensión superficial da auga paira moverse por ela, atópanse principalmente en humidais interiores e a maioría son insectos, como zapateiros, furacáns e heterópteros similares ou algúns dos tipos de Gyrinus e Acillus.

Outro compartimento de vital importancia no funcionamento destes ecosistemas é o denominado bentos que se desenvolve en fondos e sedimentos. A diversidade de condicións de vida desta interfase entre a auga e os materiais sólidos dá lugar a un gran número de seres vivos. Os seres vivos destas comunidades desempeñan un papel importante xa que, ademais de participar na reciclaxe da materia orgánica, constitúen una das bases das complexas cadeas alimentarias dos humidais. Numerosos grupos de animais están representados no bentos (crustáceos, moluscos, anélidos, insectos, nematodos...) e todos eles tiveron que desenvolver curiosas adaptacións fisiológicas e morfológicas paira poder vivir nunhas condicións de vida particulares e duras que inclúen estes aspectos.

En canto ás marxes dos humidais, aínda que a súa natureza cambiante dificulta enormemente a vida dos animais, existen una serie de invertebrados e trazos vertebrados que se adaptaron paira vivir neles. Con todo, atraídos pola abundancia de recursos tróficos nestas zonas, son de gran importancia os animais que se achegan a alimentarse dos ecosistemas próximos ao humidal.

Aves, as máis coñecidas

Paira finalizar esta sinxela análise da vida nos humidais, decidimos dedicar un apartado á ornitofauna destes ecosistemas, que é a parte máis coñecida dos humidais e á que debemos a fama e o recoñecemento dos humidais. As razóns deste prestixio deben buscarse na abundancia e diversidade das aves nos humidais. Nos vertebrados, as aves son as que máis éxito conseguiron paira vivir nestes aspectos. Por unha banda, o voar é un bo sistema locomotor paira moverse nel, e doutra banda, a auga e a vexetación densa ofrécenlles protección fronte aos depredadores. Si a todo isto sumámoslle a riqueza alimentaria predominante na maioría dos humidais, a grandeza avícola destes espazos é facilmente comprensible.

En calquera caso, cabe destacar que en todas estas especies de aves o País Vasco só conta cunhas poucas persoas sedentarias, é dicir, que pasen todo o ano nun mesmo humidal, xa que a maioría son migratorias e nos nosos humidais só aparecen ou viven nalgúns encoros concretos. Nos migrantes pódense distinguir especies nidificantes, invernantes ou de paso no País Vasco.

En todos eles, a diversidade e densidade de aves nos humidais é elevada, o que provoca una forte competencia entre especies. Paira reducir a competencia, as especies de aves acuáticas recorreron á especialización, principalmente na explotación de recursos tróficos. Algunhas especies son micrófagas e aliméntanse de plancto, outras son fitófagas, outras son zoófagas (pescadores, cazadores, insectívoros, limítrofes...) e tamén hai especies omnívoras.

Paira coñecer mellor toda esta diversidade pódense dividir as aves acuáticas en grupos diferentes. Analicemos máis a fondo cada grupo.

Aves nadadoras e mergulladoras

As características máis importantes das aves que forman parte deste grupo son o plumaje hidrófugo que, a pesar de estar molladas, serve paira manter a capacidade de voo e a temperatura corporal, así como as adaptacións corporais paira o mergullo, como dedos unidos por membranas ou aletas curtas.

Entre as aves nadadoras e mergulladoras pódense distinguir dous grupos principais: por unha banda, os morcegos e brezos que forman a orde Podicipediformes, e por outro, as gansos, patos, cercetas, paita, porrones, serras e demais. Nos humidais costeiros temos outros dous grupos, o dos colimbos e corvos mariños que forman a Orde Gaviiformes.

Dentro das antserbiformes tamén se poden distinguir dous grupos segundo os hábitos alimenticios: mergulladores e nadadores. Os primeiros, paira moverse mellor baixo a auga, teñen patas e aletas curtas, polo que non son bos voadores. Este grupo está formado por especies de porrones e patos vermellos. Os segundos, con todo, teñen colares e patas máis longos e aletas máis fortes, polo que son bos voadores. Dentro deste grupo inclúense o resto de antserantes.

Aves de carrizales

En comparación cos anteriores, as aves que habitan nos carrizales que se desenvolven nas beiras dos humidais non presentan una adaptación significativa á natación, xa que pasan a maior parte do tempo en zonas aereas ou substrato fangoso destas zonas. Por iso, nestas aves predominan os dedos e os taros longos que permiten una mellor maduración da vexetación e una fácil mobilidade en chans fangosos. Por outra banda, paira poder moverse dentro da densa vexetación, normalmente presentan corpos estreitos e pisados lateralmente. Por último, paira protexerse dos depredadores, estas aves, ademais de ser solistas, adoitan ter cores crípticos e disruptivos, xa que a estratexia defensiva baséase en que os inimigos non ven.

En canto á alimentación, nestas aves predominan os zoofagos, xa que a lignificación das plantas de carrizales fai que sexa un alimento moi difícil de dixerir.

Nas aves de carrizales tamén se poden distinguir dous grupos principais: por unha banda, a familia Rallidae da Orde Gruiformes (copetazurias, galiñas de auga e galiñas de auga) e, por outro, a familia Silvidae da Orde Passerformes (carrizales, carrizales e pajarillos).

Limícolas grandes

Estas aves de pescozo e patas longas forman un grupo heteroxéneo que inclúe aves relacionadas con humidais (ardeidos, espátula...) e especies relacionadas ocasionalmente con humidais (amiamococos, grullas...).

Dentro deste grupo merece especial mención a familia Ardeidae, que agrupa a garzas, garcetas, amiltxos e aves deste tipo. Todos os ardeidos que se caracterizan por levar collado ao voar son aves rapaces de humidais. Os seus principais características son as pernas e pescozo longos, os corpos esveltos e elegantes e os picos afiados en forma de azconas. As patas longas e delgadas, sen escorrentar ás presas, son idóneas paira desprazarse en augas someras. Con todo, os longos e flexibles collados e os picos en forma de azconas constitúen una eficaz ferramenta de caza.

Nos humidais de Euskal Herria pódense ver nove especies de ardeidos: garza real e vermella, garceta común, garceta común, chapeu, cangrexo e grande, amiltxori común e pequeno e paxaro touro común. Con todo, aínda que algúns son moi comúns (garza real, garceta pequena...), outros viven nunha situación moi preocupante en Euskal Herria e en todo o mundo (garceta cangrejera, touro común...).

Doutra banda, a Espátula é un migrante habitual no País Vasco, polo que non é difícil que durante o mes de setembro os grupos de picoteo pasen polos nosos ceos ou visiten os nosos humidais mellor conservados. Estes exemplares que vemos no País Vasco proceden da única colonia nidificante da zona central de Holanda, que sufriu un grave declive nos últimos anos. Outras especies de limícolas que só quedan nos nosos humidais durante a migración son o amianto branco e negro e a grulla común.

Limícolas

Os limícolas son aves zoófagas que se alimentan dos invertebrados dos lodos e balsas. Un amplo grupo de familias da orde de Charadriformes, no que se inclúen tobogáns, chorlitejos, bernagorras, agachos, jaquiscos, kurlints, zancudos, micas de mar e aves similares.

A pesar de pertencer a varios grupos taxonómicamente, o feito de que o tipo de alimentación sexa o mesmo provoca adaptacións e características anatómicas e fisiológicas similares. Nestas características, cabe destacar a presenza de zonas de alta sensibilidade nos picos de detección de presas ou as patas e picos longos e fortes necesarios paira o barro e a captura de presas. Con todo, a procura de alimentos nun mesmo lugar provoca una forte competencia entre especies. En consecuencia, as especies de limícolas están altamente especializadas, alimentándose de diversos invertebrados que habitan en profundidades e substratos diferentes segundo as lonxitudes das pernas e os picos. Os limicolos de pequeno tamaño (timbres, chorlitejos, pedregales), seguindo a randeeira das ondas, circulan continuamente dun lado a outro no bordo da auga. Detectan ás súas presas (invertebrados superficiais) por medio da vista e o oído e móvense sen parar. Os limicolos de tamaño medio (bernagorras, pestanas, timbres) introdúcense periodicamente en augas someras paira a captura de invertebrados superficiais e escavadores de pouca profundidade. Neste caso, ademais da vista e o oído, o tacto é fundamental paira atrapar ás presas. Por último, os limicolos de gran tamaño (kurlintas, balancines, abozas, zancudos) aliméntanse sempre dentro da auga, aproveitando especialmente o tacto paira detectar presas (invertebrados que escavan galerías profundas).

En xeral, no País Vasco, a maioría das especies de limícolas son pasivas ou invernantes, xa que os nidificantes son só o chorlitejo mozo, o madroño, o archibebe común, a avefría, a bolseira, o zancudo e o taco.

Predadores

A elevada produción de ecosistemas pantanosos produce enormes cantidades de biomasa. Toda esta enerxía canalízase desde algas e invertebrados até consumidores especializados de segunda e terceira categoría, onde se atopan as aves rapaces. Con todo, non son moitos os depredadores que se adaptaron ás condicións dos humidais. Neles merece especial mención a aguia pescadora, cada ano, durante a migración postnupcial, xa que nos nosos humidais algúns exemplares son observables na pesca. Outro depredador adaptado ás condicións dos humidais é o aguilucho pantano, abundante nos humidais interiores. A pesar de non ser depredadores estreitamente relacionados cos humidais, o milano vermello e o milano negro achéganse a miúdo en busca de carroña ou presa. Outros depredadores do día que menos veces se achegan á ría desde os montes próximos son o falcón vermello, o falcón peregrino, o falcón común, a aguia real e o aguilucho cenizo.

A pesar de non estar emparentados cos anteriores, os depredadores nocturnos como os diúrnos son visitantes esporádicos que se achegan aos humidais desde os ecosistemas circundantes. As especies que se observan serían a bufarda, o lechuza, o bidueiro e, en menor medida, o moucho. O Bufo Pantano é unha ave que gusta dos campos abertos próximos ao medio acuático.

Outros

Ademais das xa mencionadas, existen durante todo o ano ou polo menos nalgún pantano, outras especies de aves que habitan no mesmo, explotando a abundancia de alimentos que ofrecen estes ricos ecosistemas.

Neles pódense citar varias especies de aves que habitualmente relacionamos co mar, como son as gaivotas, as golondrinas mariñas, as charranes, etc. No caso dos humidais costeiros, ademais dos xa mencionados, é fácil observar gabias atlánticas con vida pelágica, diferentes especies de gaivotas, págaos, arándanos, alcas, cilanes ou paxaros de tormenta, especialmente nos días de forte tormenta de outono, nos que os fortes refachos de vento obrigan a estas aves a refuxiarse na bahía e as rías a seguir a liña de costa.

Outras aves son atraídas por insectos voadores que nacen nestas zonas como golondrinas, colmeas e sorbellos.

Por outra banda, a densa vexetación que se desenvolve na contorna dos humidais, ademais de servir de residencia ás aves propias dos carrizales antes mencionados, é tamén un lugar idóneo paira outras especies de paseriformes, como as verdinas, os chipirones, as oleiras, etc.

Por último, non podemos esquecer que a maioría das especies de aves oportunistas (corvos, herbáceas, mijas, gorriones...) tamén son frecuentes en humidais.