Ettore Majorana, un xenio que decidiu desaparecer

2013/12/01 Etxebeste Aduriz, Egoitz - Elhuyar Zientzia Iturria: Elhuyar aldizkaria

• Biografiak
• Fisika
• Historia

1960. Nun hotel de Buenos Aires, o camareiro mira a un home ceando. Nunca o viu antes, pero chamoulle a atención escribir fórmulas matemáticas nas servilletas de papel. Como etero. Achégase e dille: "Sabes que coñezo a un home que fai o mesmo? Vén de cando en vez e tamén se dedica a esbozar matemáticas nas servilletas, como ti. Chámase Ettore Majorana e era un físico famoso en Italia, antes da guerra, ata que abandonou o país e veu aquí".

O físico chileno Carlos Rivera quedou en voz alta coas palabras do servidor. Coñecía ben aquel nome. Era un dos físicos máis grandes da historia, pero desapareceu en 1938, aos 32 anos de idade, e desde entón ninguén se decatou diso.

O propio Enrico Fermi dixo: "Hai científicos de diferentes categorías no mundo. Os de segundo ou terceiro fan todo o posible, pero nunca chegan moi lonxe. Logo están os de primeira orde, aqueles que fan importantes descubrimentos, fundamentais paira o progreso da ciencia. Pero logo hai xenios como Galileo e Newton. Era una desas majoranas".

A principios de 1928, Fermi coñeceu ao xenio dez anos antes. Fermi, director do Instituto de Física Teórica da Universidade de Roma, recibe a un mozo siciliano de 21 anos. Estudou enxeñaría, pero os seus amigos Edoardo Amaldi e Emilio Segre, que coñecían ben a súa extraordinaria intelixencia, convertéronlle en pasar á física teórica e convencíanlle para que fóra a falar con Fermi. Fermi explicoulle o que estaban a facer e, entre outras cousas, faloulle dun modelo estatístico do átomo (modelo Thomas-Fermi), mentres lle ensinaba una táboa de números. Era silencioso e tímido. Fermi escoitou con atención e sen dicir nada o contado e foise. Ao día seguinte volveu aparecer una folla de cálculo na man. Quería ver a táboa de Fermi; tras comparala coa súa páxina, dixo que a obra de Fermi estaba ben. Logo foise de novo.

A semana seguinte comezou a doctorarse con Fermi. Terminou a súa tese nun ano sobre a mecánica cuántica dos núcleos radioactivos. E seguiu investigando a física nuclear con Fermi. Formaron un gran grupo, coñecido como "ragazzi dei via Panisperma" (por estar o instituto nesa rúa). Neste grupo estaban tamén os amigos Segre e Amaldi. Cada integrante do grupo tiña un alias freguesa. Fermi era Papa, e a Majorana, que criticaba con rigor as súas obras, puxéronlle o Gran Inquisitore.

A cabeza do majorán nunca estaba parada. Cando viaxaba no tranvía, a miúdo presentábaselle una nova idea ou teoría. Comezaría entón a buscar lapis nos petos e a facer cálculos no paquete de tabaco. Despois, saltar do tranvía e correr ao instituto. Explicaría a idea a Fermi ou a algún outro membro mostrando o paquete de tabaco. "Xenial! Escribe e publica! ", ou algo parecido. Pero "Que vai! é una bobada! ", a resposta era a habitual. Una vez recollido o último cigarro, o paquete cheo de números acababa na papeleira. Estes cálculos eran demasiado fáciles paira Majorana, insignificantes.

Algo así pasou cando Joliot e Curie, sen sabelo, atoparon neutrón. O matrimonio descubriu a existencia de partículas neutras capaces de meterse na materia e expulsar protones. Pensouse que eran fotóns, xa que naquela época non se coñecían outras partículas neutras. Majorana explicoulle a Fermi que iso era imposible porque os fotóns non teñen masa e paira expulsar o protón había que ter polo menos una partícula da mesma masa. Fermi díxolle que publicase esta interpretación. Pero non lle fixo caso. Iso tamén era demasiado fácil, era evidente, podía facelo calquera. Foi realizada por James Chadwick e foi entregada en 1935 polo descubrimento do neutrón.

A principios de 1933 viaxa a Alemaña, cunha bolsa, paira traballar co prestixioso Werner Heisenberg. Ademais dun brillante científico, atopou un gran amigo en Heisenberg. Pero no outono volve enfermo de Alemaña, con gastritis aguda e neurastenia. A partir de entón fíxose máis introvertido. Empezou a ir cada vez menos ao instituto, mesmo deixou de estar cos seus amigos. Vivía case sen saír de casa.

Volveu en 1937. Explicou a Fermín una cuestión relacionada coas ecuacións de Dirac. El, fascinado, díxolle que o publique inmediatamente. Pero en recordo dos neutróns, o propio Fermi escribiu e enviou o artigo en nome de Majorana. Os actualmente coñecidos como fermiones Majorana estaban neste artigo. O ano pasado detectouse por primeira vez uno destes.

Ese mesmo ano toma a cátedra de física da Universidade de Nápoles. E empezou a dar clases de física teórica. Pero aquel traballo non lle fixo ben. Íanlle moi poucos alumnos, a maioría non era capaz de seguir as súas leccións.

En marzo de 1938 escribiu dúas cartas en Nápoles o 25. Deixou una na habitación do hotel, dirixida á súa familia: "Só teño un desexo: non me viches de negro. Se necesitades seguir os costumes, utilizade calquera outro signo paira o loito, pero non máis de tres días. Despois, gardádeme no corazón e, se podedes, perdoádeme". A segunda carta foi enviada a Antonio Carrelli, director do Instituto de Física da Universidade de Nápoles: "Tomei una decisión ineludible. Non hai egoísmo na decisión, pero sei que a miña desaparición inesperada vai ser un problema paira ti e paira os alumnos. Pídolle desculpas, sobre todo, pola confianza, a amizade e a xenerosidade que me achegou por haberme abandonado". Esa noite colleu o barco paira Palermo.

Desde Palermo enviou un telegrama a Carrelli dicíndolle que non fixese caso á carta anterior. E logo outra carta: "Querida Carrelli, o mar negoume sen remedio. Mañá volverei...". Pero non volveu.

Houbo varias hipóteses: suicidio, retirada a un mosteiro, esmoleiro... Pero estas hipóteses perderon forza cando se descubriu que antes de desaparecer sacara do banco unha chea de diñeiro. Despois apareceron as pistas que levaban a Sudamérica: que o viron nun hotel... Pero nunca se aclarou nada.

Fermi tíñao claro, díxolle á súa muller: "Ettore era demasiado rápido. Se decidiu desaparecer, ninguén será capaz de atopala".