Espazioaren oroigarriak

(Argazkia: George Burba/123RF)

Talka-kraterrak sortzen dira meteorito handi samar batek gainazal solidoa duen gorputz bat jotzen duenean, alegia, planeta, planeta nano, satelite edo dena delako bat jotzean. Gorputzek elkarri eragiten dioten grabitatearengatik gertatzen dira talka horiek. Espazioan abiadura bizian mugitzen diren meteoroideak erakartzen dituzte aipatutako gorputzen grabitate-eremuek, eta haietarantz abiatzen dira.

Noski, zenbat eta handiagoa izan gorputz bat, orduan eta meteoroide gehiago erakarriko ditu. Baina handiagoa izateak aukera ematen dio planeta bati meteoroideen 'kontrako' ezkutu bat garatzeko: atmosfera, hain zuzen. Izan ere, grabitate handiagoa duenez, errazago eusten die inguruan dituen gasei. Martek, adibidez, Lurraren diametroaren erdia du, gutxi gorabehera. Hala, askoz masa txikiagoa du, eta, beraz, Lurrak baino askoz atmosfera finagoa.

Meteoritoak Lurrerantz abiatzen direnean, haren atmosfera zeharkatu behar izaten dute. Atmosferaren gasek mantsotu egiten dituzte meteoroideak, gasen kontra igurztean. Marruskadura horrek, gainera, meteoroideak berotzea eragiten du, eta, askotan, su hartzen dute. Horrek eragiten du beheranzko bidean desegiten joatea, eta gehienak desintegratu egiten dira atmosferan aurrera egin ahala. Neurri jakin batetik aurrerako meteoroideak bakarrik iristen dira meteorito izatera, alegia, Lurraren gainazala jotzera. Guk zerua zeharkatzen ari diren argi-izpien moduan ikusten ditugu desintegratzen joaten direnak, eta izar uxo izena jarri diegu.

Atmosferaren gasak su hartzeraino berotzen ditu meteoroideak, oso abiadura handian sartzen direlako. Izan ere, Lurraren ondotik pasatzen diren meteoroideek gutxienez 11,2 km/s-ko abiadura izan behar dute Lurraren gainazalerantz abiatzeko. Abiadura hori ihes-abiadura izenez ezagutzen da beste testuinguru batean. Esaten da objektu batek gutxieneko abiadura hori behar duela Lurraren eraginpetik alde egiteko, grabitateak eragiten duen erakarpena gainditzeko.

Meteoroideen kasua kontrakoa litzateke: hori baino abiadura txikiagoa izango balute, Lurraren ondora iristean haren grabitate-eremuan sartuko lirateke, eta Lurraren inguruan biraka hasiko lirateke. Beraz, gutxieneko abiadura bera behar du gorputz batek Lurretik alde egiteko nahiz Lurrera iristeko.

(Argazkia: © The Virginian-Pilot)

Dena den, gehienezko abiadura-muga bat ere badute meteoroideek Lurraren grabitateak haietan eragina izateko. Muga hori segundoko 72 kilometroan zehaztu dute adituek. Espazioan dabiltzan objektuak hori baino abiadura handiagoan pasatzen baldin badira Lurraren ondotik, Lurraren grabitateak ez du indar nahikorik izango haiek erakartzeko, eta aurrera jarraituko dute.

Talkaren eragina, abiaduraren mende

Atmosferan guztiz desintegratu ez diren meteoroideak iristen dira lurrazala jotzera, eta hainbat tamainatakoak izan daitezke talkaren unean: harri-koskor txikiak, auto bat zulatzeko adinakoak, metro batzuetako zulo bat egiteko bezain handiak, eta, oso noizean behin, sarraski handi bat eragiteko modukoak.

Jakina, meteoritoaren tamainak zeresan handia du talka horrek duen eraginean. Lurzorua jotzean askatzen duen energia objektuaren masaren eta une horretan duen abiaduraren araberakoa da, abiaduraren karratuaren araberakoa, hain zuzen. Kontuan hartuta abiadura oso handian sartzen direla Lurraren atmosferan, meteorito handiek izugarrizko sarraskia eragin dezakete.

Kaali kraterra Estonian jotako meteorito baten kraterra da. Egia esan, ez da krater bakarra, bederatzi kraterreko multzo bat baizik. Lurrerako bidean meteoritoa puskatu egin zen, eta zati bakoitzak krater bat eratu zuen. Kilometro bateko erradioan daude guztiak. Irudikoa zati handienak sortutakoa da, 110 metroko diametrokoa.

M. Bult/Creative Commons/Aitortu eta partekatu baimen beraren arabera

Eta noiz edo noiz gertatu dira horrelakoak. Adibidez, gaur egun aditu gehienek onartzen dute meteorito baten talkak suntsitu zituela dinosauroak orain dela 65 milioi urte inguru. Dirudienez, hamar kilometroko diametroa zuen meteorito batek Lurra jo zuen Mexikoko Yucatán penintsulan, eta ia berrehun kilometroko diametroko kraterra eratu zuen, Chicxulub kraterra. Mundu osoan barreiatuta daude meteorito haren hondarrak --iridiotan aberatsa den geruza batean--, garai hartako sedimentuetan. Fenomeno horrek eragin zuen aro geologiko batetik bestera iragatea, dinosauroekin batera Lurrean zeuden espezieen erdia desagertu zelako. K-T muga izenez ezagutzen da aipatutako geruza, orduan bukatu baitzen Kretazeoa eta hasi baitzen Tertziarioa.

Meteorito haren talkarekin batera sortutako eztandak izugarrizko suteak eragin zituen, antza denez, eta mundu osoa estali zuten buztin- eta hondar-pikorrak atera ziren atmosferara. Horren inguruan egindako ikerketek diote agian urteak eman zituela partikula-geruza horrek atmosferan, eta eguzki-argiari bidea oztopatu ziola. Horrek kolapsatu bide zuen ordura arte zegoen kate trofikoa.

Bestelako aldaketak ere eragin izan dituzte meteorito handiek talkak gertatu diren lekuetan --ez hain katastrofikoak--. Adibidez, Siberian, gaur egun Popigai deritzon talka-kraterrean, diamanteak sortu ziren meteorito batek Lurra jo zuenean. Inguru hura oso aberatsa zen grafitotan, eta talkaren lekutik 13,6 kilometroko erradioan zegoen grafitoa diamante bihurtu zen bat-batean, hain handia izan zen talkak eragindako presioa.

Antzemateko zailak

Aldaketa handiak eraginagatik, Lurreko kraterrak ez dira oso agerikoak. Adibidez, Ilargiarekin edo Marterekin alderatuta, Lurra handiagoa da, eta, hori dela eta, askoz meteorito gehiago erakarri ditu sortu zenetik. Pentsatzen jarrita, ordea, Ilargiaren edo Marteren gainazaleko argazkietan kraterrez josita ageri dira horiek; itxuraz, Lurrak baino krater gehiago dituzte. Nola liteke hori?

(Argazkia: NASA)

Aipatu bezala, atmosfera meteoritoen kontrako ezkutu bat da, baina, beste hainbat faktoreren eraginez kraterrak ikusgaitz bihurtzen dira Lurrean. Batetik, Lurraren bi heren urez estalita daude, eta oso zaila da urean eroritako meteoritoen aztarnei antzematea. Bestetik, gure planeta geologikoki aktiboa da; gainazala etengabe ari da aldatzen plaken tektonikaren eraginez, eta ingurunean gertatzen diren aldaketa fisiko-kimikoek (agente meteorologikoek, biologikoek eta abarrek eragindakoak) arrokak higatzea eragiten dute. Prozesu horien ondorioz, Lurrean gertatu diren meteorito-talken aztarnak ezabatzen joan dira.

Hori gutxi ez, eta, gainera, ezagutzen ditugun planeta eta sateliteetan aurkitu ez dugun landarediak estali egiten ditu oraindik higatu ez diren eta ikusgai egon zitezkeen krater asko. Basoen eta bestelako landarediaren azpian gelditu dira, eta zaila da horiei antzematea.

Azkeneko 'arazo' horri, dena den, orain dela gutxi aurkitu diote konponbidea. Geology aldizkariaren abenduko alean berri eman zuten Alberta Unibertsitateko zientzialari batzuek baso batek estalitako krater bat aurkitu zutela. Horretarako, mapa topografikoak egiteko asko erabiltzen den teknologia bat erabili zuten: LIDAR deritzon teknologia.

Teknologia horrek laser-pultsuak igortzen ditu, eta laserrak lurzoruaren kontra errebote egiten du eta zehaztasun handiz adierazi zer distantzian jo duten lurzorua. Landarediak ez du oztoporik eragiten laserraren ibilbidean, eta, hortaz, oso baliagarria izan da aipatutako zientzialarientzat landarediaren azpian zer dagoen agerian uzteko. Hegazkin batetik igorri zituzten laser-pultsuak, eta orain dela 1.100 urte inguru eroritako meteorito baten aztarna topatu zuten. Badirudi, beraz, LIDAR teknika lagungarria izango dela kraterren atzetik dabiltzan zientzialarientzat. Uste dute ehunka krater daudela oraindik aurkitu gabe, besterik gabe, ezin dituztelako ikusi.

Meteorito guztiak ez dira Lurrean zulo bat egiteko bezain handiak. Irudikoak, adibidez, hamabi kilo eta erdi baino ez zituen lurzorura iritsi zenean, eta eragin zuen kalte bakarra auto bat zulatzea izan zen. 1992ko urriaren 9an gertatu zen talka, New Yorkeko Peekskill hirian. Oso famatuak bihurtu ziren autoa eta kraterra, Allan Langheinrich-ek, meteorito- eta fosil-bildumagile batek, mundu osoan ibili baitzituen erakusketaz erakusketa.

P. Thomas

Hala eta guztiz ere, laser bidez nahiz begi hutsez begiratu, ez da erraza meteorito handiek eragindako krater handiei antzematea kraterra dagoen lekutik urruntzen ez bagara, hau da, lurrazalari distantzia handi batetik begiratzen ez badiogu. Orografiaren gorabehera arruntak direla irudi dezakete krater handien ertzek. Sateliteekin lanean hasi zirenean hasi ziren identifikatzen adituak ordura arte oharkabean egon ziren hainbat eta hainbat krater.

Gaur egun, 175 talka-krater inguru daude identifikatuta. Gehiago ere egongo dira, seguru asko. Basoz estalita ez daudenak eta oso handiak eta nabarmenak ez direnak identifikatzeko, pazientzia eta satelite-irudiak baino ez dira behar. Adibidez, oso tresna erabilgarria bilakatu da Google Earth informatika-programa, edozeinen eskura baitago. Dagoeneko amateur batek baino gehiagok aurkitu du identifikatu gabeko kraterren bat. Hurrengoa izan nahi duzu? Adi-adi begiratu, bada, eta zorte on!

Chicxulub-eko kraterra eta K-T muga

(Argazkia: NASA; D, Kring; I. Llordes/Algorri ezagutza etxea)

Satelite bidez lortutako irudian ikus daiteke Chicxulub-en, Mexikoko Yucatán penintsulan, meteorito batek utzi zuen kraterra. Hura izan zen, aditu gehienen ustez, dinosauroak, eta orduko bizidun gehienak, desagerrarazi zituen meteoritoa. Hipotesi hori indartzen duen gertakari bat badago: garai hartako sedimentuetan, iridiotan aberatsa den geruza bat ageri da mundu osoan. Irudietan ageri dira, batetik, satelite-irudiaren ondokoan, Coloradoko Raton arroan geruza horri egindako argazkia, eta, bestetik, behealdeko irudian, Zumaiako itsaslabarrean dagoen geruzari ateratakoa (lerro etenak adierazten du non dagoen). Iridiotan aberatsa izateak adierazten du sedimentu-geruzan meteorito baten hondarrak daudela, iridioa oso mineral urria baita lurrazalean, eta askoz aberatsagoa, berriz, meteoroideetan. Geruzaren goiko eta beheko sedimentuetan ikus daiteke garai hartan desagertze masibo bat gertatu zela: geruzaren aurreko sedimentuetan dauden bizidunen % 90 falta dira ondorengoetan. Horrexegatik esaten zaio K-T muga sedimentu-geruza horri, aro geologiko batetik bestera iragatea eragin zuelako.