Borax-a, menturaren ildotik
1987/04/01 Barandiaran, Mariaje | Irazabalbeitia, Inaki - kimikaria eta zientzia-dibulgatzaileaElhuyar Fundazioa Iturria: Elhuyar aldizkaria
izenekoa.
Aintzinatik erabili izan da boraxa teknologian. Babyloniarrek jadanik, boraxa urrearen soldaduran erabiltzen zuten urtugarri moduan. Egyptiarrek enbaltsamaziotan boraxa gehigarri moduan erabiltzen zutela ia segurua da. Txinan boraxezko bernizak ezagunak ziren eta zeramikagintzan aplikatzen zituzten distira ikusgarriak lortzeko.
Arabiarrek duela 2000 urte boraxa ezagutzen zuten, eta baurach izenez ezagutu ere.
Europan askoz beranduago izan genuen boraxaren berri. Marco Polo veneziarrak Mongoliatik ekarri zituen lehenengo kristalak bolborarekin batera. Veneziako urreginak, boraxa erabiltzen hasi ziren babyloniar zaharren moduan eta laster ohizko merkatal gai bilakatu zen karabana-bideetan.
Hala eta guztiz ere, boraxa substantzia ezezagun eta erabilpen murritzekoa zen XIX. mendean Californiako hobiak aurkitu ziren arte. Eskasia zen bi fenomeno hauen arrazoi nagusia. Tibet-eko, eta XVII. mendeaz gero Toscana eta Txileko, hobiek ez zuten kantitate askorik ekoizten. Horrexegatik, boraxa urria eta garestia zen.
Californiako boraxa
Boraxaren erabilpenaren hedapena, Californiako Heriotzaren Haranarekin estu-estu lotuta dago. 1881.aren inguruan bertan aurkitu ziren borax-hobi itzelek, produktuaren hedapena bultzatu zuten.
Urte hartan, T. Coleman negoziogizon californiarrarentzat lan egiten zuen esploratzaile batek, Aaron Winters izeneko urre-meatzari bati boraxa nola detektatu irakatsi zion. Winters eta bere emazte Rosie-k urre-meatzaritzarako kontzesio bat zeukaten Heriotzaren Haranaren ingurutan. Winters-ek ederki asko ezagutzen zuen Harana eta han ia nonnahi aurki zitezkeen kristal zuri ederrek txundituta zeukaten. Coleman-en esploratzaileak erakutsi bezala, kristalei azido sulfurikoz eta alkoholez tratatu ondoren su eman zienean, gar berde distiratsuak atera ziren. Boraxaren mentura hasia zen.
Heriotzaren harana
Boraxaren historian oso paper garrantzitsua jokatu duen haran honek, ongi merezia du aztertua izatea, eta ez horrexegatik bakarrik; baita bere izakera bereziagatik ere.
California iparraldeko haran honek ondo merezia du izen hori. Ameriketako tokirik lehorrena eta beroena da. Tantarik ere jausi ez direneko urteak ez dira harrigarriak. Eta ari duenean ez dago itotzeko beldurrik. Gainera oso luze (225 km) eta estu (8-24 km) den haran hau, uda partean infernuko sukurtsaltzat har daiteke.
Tenperaturak maiz, 49°C lortzen ditu eta orain arte neurtu den tenperaturarik altuena 57°C izan zen 1913. urtean. Eguzkipean dagoen zoluaren tenperaturak, noski, giro-tenperatura gainditzen du eta 88°C-koak neurtu izan dira. Ez da harritzekoa bada, toponimian Furnace creek (Labearen erreka) eta antzeko terminoak aurkitzea.
Heriotzaren Haranean biltzen den landaredia eskasa da eta horrelako baldintza gogorretara adaptatutakoak, hala nola meskitea, kreosota-zuhaixka eta kaktusa, topatzen dira. Udaberriko euriekin Heriotzaren Haranaren itxura zertxobait alaitzen da basamortuko landareen lorez. Animaliak ugari dira, eta gaueko bizimodura moldatutakoak: untxiak, antilope katagorria, kanguro arratoiak, koioteak, etab.
Heriotzaren Harana duela 200 milioi urte bukatu zen prozesu geologiko baten ondorio da. Itsas jatorria duten jalkin-harriez osatuta dago. Boraxak eta bertan aurki daitezkeen beste konposatu batzuk, itsas adar hori lehortu zenean hauspeatzen hasi ziren. Beraz boraxak itsaso hartako disolbatutako gatzetan du jatorria. Gainera, itsaso baten lehorketan jatorria izateak, beste bitxikeria aipagarri bat ekarri dio Heriotzaren Haranari: Ameriketako puntu lehorrik baxuena izatea. 86 metro ditu itsas mailaz azpitik tokirik baxuenean.
Boraxaren eztanda
Heriotzaren Haranaren berri emateko, Aaron Winters-en arazoak alde batera utzi ditugu. Gure lagunak, haraneko kristal zuriak boraxezkoak zirenaz ohartu zenean, Coleman-engana jo zuen eta kontzesioa saldu egin zion. Horrela, Colemanen borax-inperioa jaio zen; urteak igarota US Borax izeneko konpainia izango zena eta munduko borax-ekoizpenaren zatirik handiena kontrolatzen duena.
Borax-eskariak gora jo zuen. Ondorioz, Colemani arazo latza sortu zitzaion. Heriotzaren Haranean zuen mea (nahi adina zegoen itxuraz), basamortuko 250 km-tan zehar garraiatu behar zuen gertuen zegoen trenbideraino eramateko eta merkatuan jarri ahal izateko. Ez zen txantxetako arazoa!
Mandoak eta gurdiak erabiltzea izan zen irtenbidea. Boraxa garraiatzeko gurdi sendo bereziak diseinatu zituzten. Aurreko gurpilak atzekoak baino txikiagoak ziren eta denek altzairuzko ardatzak zituzten. Gurdiaren kutxa 4,25 m luze, 1,30 m zabal eta 2 m sakon zen. Gurdiak hutsik 3.400 kg pisatzen zituen eta boraxez beteta 12.000 kg. Ahalik eta mea gehien garraiatzeko, bi gurdi bata bestearen segidan jartzen ziren eta hauei lotuta 4.500 litro ur zeraman tangagurdi bat. Tren moduko guzti horri tiratzeko 10 manda bikotek osatutako talde bat erabiltzen zen.
Sei urtetan zehar, 1883.etik 1889.erarte, modu honetan garraiaturik 10 milioi kilo borax atera ziren Haranetik. Beroa, haizeak eta tximist-ekaitzak gaindituz, lan izugarria egin zuten mando eta gizonek.
Denboraz, manda taldeak eta gurdiek osatutako irudia mundu osoan zabaldutako sinbolo bilakatu da.
Egun, manda taldeen eta menturazaleen garai mitiko haiek urrun daude, eta Boraxaren industriak meatzaritza klasiko eta aurreratuaren bideak jorratzen ditu.
Boraxaren erabilpena
Hasieran aipatu dugunez, boraxak, edo zehatzago esanda boraxetik lor daitezkeen boro eta bere konposatuek, erabilpen zabala dauka. Hala eta guztiz ere, borax-deribatuen erabilpen-eremurik handiena beira-zuntzaren industrian dago. Detergente eta xaboien industrain ere asko erabiltzen da.
Elementu lagungarri moduan erabiltzen da detergenteen formulaziotan; alde batetik base eta azidoak neutralizatuz produktu indargetzaile moduan jokatzen duelako eta bestetik likidoen gainazal-tentsioa txikiagotzen duelako. Bestalde, azido borikoa boraxetik lortzen da. Erabilpen zabala izan du (dauka?) itsaskien kontserbazioan (gorritasuna mantentzen bait die) toxikoa dela konprobatu den arte. Azkenik, boraxa, zeramikagintzan, erregaigintzan, kosmetikogintzan eta beste eremu askotan ere erabiltzen da.
Boraxaren inguruan luze mintza gintezke, baina idazlana luzeegi gerta ez dadin honenbestez bukatuko dugu gaurkoa.
Gai honi buruzko eduki gehiago
Elhuyarrek garatutako teknologia
