Benvido León: "A clave está na habilidade de contar cousas"

Beñar Kortabarria Olabarria,

---

---

EU ES FR

EN CA GA

---

Partekatu

Traballaches moito na televisión. Que tes entre mans neste momento?

Estou a traballar cun novo proxecto, un guión paira una produtora. Fixen e realizo traballos sobre a natureza, pero neste caso é una obra baseada na antropoloxía. Queremos mostrar pinturas rupestres. Agora estou a investigar e estudando paira poder facer o guión.

Así que segues facendo xornalismo profesional. Con todo, hai dez anos fixo una certa pausa, abandonou os medios de comunicación e acudiu ao ensino.

Ofrecéronme a oportunidade, gustoume a idea e deime por si. Con todo, creo que no fondo hai outra razón. O traballo xornalístico é moi bonito, fascinante, pero ten un inconveniente: todos os días tes que partir de cero.

Ao final dun traballo, salvo a experiencia, ao día seguinte non tes nada. Isto xera certa frustración, mentres que o ensino é a acumulación de coñecemento día a día, a acumulación paira contar e publicar aos demais. Non hai que partir de cero, senón dunha realidade coñecida e que crece día a día.

Sempre estiveches na divulgación científica?

Non. A verdade é que empecei a facer documentais non relacionados coa divulgación científica, sobre todo culturais. Por suposto, todos os temas teñen una base científica. Recordo, por exemplo, una serie de festas populares en América do Sur, baseada na cultura, o costume, etc. pero tamén na parte antropolóxica.

E cando decidiu dedicarse á divulgación científica? Por que?

Foi durante a realización da tese. A miña tese referíase en realidade a documentais xerais, ata que me atopei cos documentais de David Attenborough. Deime conta de que necesitaba ferramentas paira explicalo, algún tipo de lupa paira saber por que os documentais de Attenborough tiñan tanto éxito. Una delas foi a divulgación científica. Empecei a investigar e continuei por ese camiño.

Parece que cada vez se fala máis de divulgación científica e que a ciencia ten una presenza cada vez maior nos medios de comunicación. En que situación cre que se atopa?

Paréceme que o interese está a gañar. Non hai dúbida de que máis xente está interesada na divulgación científica hai anos. En televisión, por exemplo, cada vez ten máis espazo. A pesar de que o telesor, os reallity shows e o top show mandan, programas que buscan o morbo, cada vez hai máis espazo paira a divulgación científica. Na televisión nunca houbo tanta ciencia como hoxe.

Hai pouco estiven a falar coa persoa responsable de temas sociais nos programas informativos da Televisión Española. Dicía que nos debates paira decidir os temas de Telexornal nunca lle foi tan fácil introducir temas científicos. A ciencia esperta interese. As enquisas reflicten o interese da xente, e como os medios de comunicación sábeno, tamén lles interesa. Isto non quere dicir que aínda non quede un longo camiño por percorrer, sobre todo no relativo á calidade desta divulgación. Temos un camiño moi longo, pero dentro dos medios a ciencia está en moi bo estado.

A divulgación da ciencia nos medios de comunicación escritos ten certo nivel, e tamén ten presenza, está a entrar nas radios, mestúranse a gran presenza de internet e páxinas web de todas as calidades, iso non cho vou a negar, pero parece que aínda non atopou o sitio adecuado na televisión.

O certo é que o mundo da televisión é moi amplo: hai moitas cadeas, hai moitos xéneros, hai documentais… A verdade é que a situación en España, xunto a outros países, é só regular; por exemplo, en comparación coa BBC ou outros. Pero tamén se fan bos documentais, boas reportaxes, sobre todo cando se tratan temas de natureza, saúde e astrofísica. Por suposto que tamén se fan cousas malas, pero non estamos tan mal.

Talvez nas televisións locais non haxa un programa completo de ciencia, pero noutras sesións, como nas sesións informativas, cada día entran un par de noticias sobre ciencia ou saúde. Na televisión italiana, por exemplo, levan anos desenvolvendo un programa chamado Superquark. Converteuse nun referente internacional e conta cunha gran audiencia. Apostaron por iso no seu día e co paso dos anos conseguiu conquistar ao público. Isto non existe nas cadeas de televisión locais. Hai redes, pero non é comparable, xa que se trata dun programa que se emite a pequenas horas da madrugada, polo que hai pouca xente que o ve.

A min a verdade é que non me preocupa que haxa programas especializados. Nun tempo tamén había seccións de ciencia nos xornais. Todos se converteron en guetos. Creo que é bo que haxa ciencia nos informativos, documentais, magazines… ten que estar en todos os sitios e non nos programas especiais.

Nature e Science, por exemplo, son referentes en medios escritos paira o resto. Hai algo na tele?

Eu vou citar tres: una serie da BBC Horizonte, que empezou a emitirse nos anos 60, una hora semanal e de gran calidade. Outro é o programa Nova da cadea estadounidense de TVS. Se miramos aos magazines, diría o programa Superquark antes mencionado. Hai máis, pero son referencias claras.

E que teñen eses programas? Ou que non teñen os demais?

Bo, a clave para que haxa moito tempo nas televisións non é só como está feito o programa, senón que é algo que depende das decisións de quen mandan nas cadeas. Os dirixentes da BBC en Gran Bretaña nos anos 60 apostaron pola ciencia. Ao ser una televisión pública, decidiuse que era una das súas tarefas, á marxe do número de espectadores que ían conseguir os programas. E, ademais, quixeron converterse nun referente na base da calidade. Sorprendéronse cando se deron conta de que a xente vía a gusto este tipo de programas, que eran interesantes paira o público, que en horario de prime time tamén podían competir con outras cadeas. Por exemplo, os programas de David Attenborough eran capaces de competir con programas de ficción. Non é casualidade. E é que para entón a audiencia xa estaba formada, este tipo de programas conseguía conxugar ao espectador, puxéronse en prime time, moveron un gran orzamento…

“Os documentais son aburridos” di a xente, bo, hai aburridos, pero hai outros que non son. Na maioría dos casos, os documentais aburridos teñen pequenos medios de produción: un par de entrevistas e dúas ou tres imaxes acumuladas no exterior porque non hai máis diñeiro. Iso non é un documental, é un mal documental. Tampouco se lles pode dar máis presuposto porque se entregan en espazos de baixa audiencia… e mentres non estean en franxas de alta audiencia non se poderán pór medios paira a produción, polo que os documentais serán de baixa calidade. Una corda que non termina, como ves.

Á marxe dos recursos, cales son as claves paira facer bos documentais?

Claves? En primeiro lugar mencionaría a habilidade de contar. Como contar as cousas á xente? Iso é moi difícil. Necesítanse bos profesionais, bos divulgadores e de boa formación. Un divulgador con pouca formación dificilmente vai contar ben as cousas. Necesítanse bos guionistas paira colaborar cos científicos. En definitiva, necesítase xente que domine as técnicas de comunicación e que traballe con científicos capaces de explicar algo que interesa á xente.

E entón, quen ten que divulgar? Xornalistas? Científicos? Guionistas?…

Eu creo que ten que haber de todo, científicos, xornalistas, realizadores, guionistas… e o ideal sería aquel que ten formación a ambos os dous lados, que coñece ben as técnicas de comunicación e á vez algunha rama da ciencia. Na sección de natureza da BBC, por exemplo, colocan a persoas de perfil científico que dirixen os documentais e rodéanos con comunicadores para que se formen nas técnicas de comunicación. Tamén se dá o camiño inverso, pero é máis complicado. En calquera caso, a calidade vén dada polo traballo en equipo, a formación de equipos excelentes de científicos e xornalistas.

Mencionou a sección de natureza da BBC. Parece que os documentais e reportaxes que teñen certo éxito na televisión refírense a animais ou á natureza. O resto da ciencia ten cabida na tele?

É máis difícil, pero hai bos exemplos de bioloxía, medicamento ou astrofísica, cunha gran audiencia. Pero non todo ten que ser vendible, non todo ten que saír na tele.

Miremos os programas informativos das televisións. No mundo cada día pasan miles de cousas, e nas televisións sácase unha pequena porcentaxe de todas elas, porque hai temas que por si mesmos atraen a atención da xente. O mesmo ocorre coa ciencia. Non temos que contar todo, senón o que realmente interesa á xente, e o que podemos contar dunha maneira agradable. É moi difícil divulgar algúns temas. Isto non quere dicir que non se teñan que contar, pero poida que só haxa que contar algúns aspectos concretos destes temas, hai que atopar outras vías. É certo, con todo, que a natureza ten una gran forza paira atraer á xente, porque sempre é diferente, imprevisible, porque as imaxes son espectaculares… é máis fácil.

Visibilidade ou rigor científico?

Hai que buscar ambas. A visibilidade pode ser un anzol, pero se te quedas niso só fixeches o medio camiño. Os documentais con imaxes espectaculares son como o comido lixo, media hora despois de comer volve pasar fame porque non conteñen sustancias.

Doutra banda, os documentais non se poden encher de contido. Din os expertos e eu estou de acordo en que os documentais non poden ter moita información. Paira iso hai libros, revistas, internet… Se tratamos de dar moita información, faremos una sesión cansa e aburrida. O traballo debe ter o seu propio ritmo, os seus locuciones tamén, e a imaxe debe falar por si mesma. Nun documental non se poden dar moitas ideas porque ao final os espectadores non quedan con ningunha. O obxectivo dos documentais debe ser conseguir un público o máis amplo posible. Iso, en principio, é una gran limitación, pero tamén una gran oportunidade.

Por exemplo, sériea Planeta Azul que emitiron en ETB tivo una gran audiencia. O outro día lin que se un científico durante todo un século dese una conferencia nunha sala grande e todos os días, non conseguiría chegar ao número de espectadores que tivo un capítulo desta serie. Isto é sorprendente e hai que aproveitar a oportunidade, pero coñecendo os límites do medio e as forzas do medio. E entre estes últimos non hai que dar moita información, porque ninguén se dá conta de nada. Hai que ter en conta que chega a moita xente e que ademais hai que abordala dunha maneira agradable.

Pódese vivir disto?

Algúns o conseguen, pero non é fácil. Con todo, cada vez serán máis. Eu teño ganas de animar á xente e entre os alumnos xa empecei a traballar. Costa. Dígolles que a divulgación científica aínda é algo novo, que está a crecer, que hai poucas persoas especializadas. Isto é una vantaxe, xa que hai pouca competencia, pero por outra banda, ao ser nova, aínda se xeran poucos postos de traballo. Hai traballo en medios de comunicación, universidades, museos, institucións dedicadas á ciencia… non é una oferta masiva, pero é outra saída.

En calquera caso, quen queira iniciarse nel ten a obrigación de formarse ben, tanto desde o punto de vista científico como de comunicación. Se hai que falar de natureza, hai que saber de bioloxía; se se quere falar de estrelas, de astrofísica…